« از زمانی که پای ابزار و لوازم صوتی و تصویری راه را برای حضور خود در میدان تحقیق انسان شناسان باز کرد ،مکمل جمع آوری داده های مردم نگاری و پژوهش های انسان شناسی شد . و از آنجا که  زندگی روزمره انسان ها امروزه متاثر از برنامه های تلویزیونی و سینما است از این رو تحلیل کیفی این گونه از داده های بصری موجب می گردد تا اطلاعاتی در باره ی بر ساخت اجتماعی واقعیت در اختیار ما قرار داده شود . این گونه فیلم ها چون می توانند لحظات تاریخی  ، ارزش های اجتماعی  و روابط در حوزه زندگی روزمره و عواطف و احساسات را به نمایش بگذارند ، لیکن می توان آن ها را از نظر معنایی تفسیر کرد  . با این رویکرد ما می توانیم جنبه های مختلفی از فرهنگ مردم را با ثبت عناصر رفتاری و حرکت انسان ها را که می تواند به نوعی بازگو کننده بن مایه ها و تفاوت های فرهنگی در جوامع مختلف باشد از طریق تصویر برداری بدست آوریم . حسن این کار در این است که اگر محقق در جریان پژوهش میدانی موفق به یادداشت برداری از جنبه ها و صورت های مختلف رفتاری نشده باشد در صورت فیلم برداری و مشاهده مجدد آن رویدادها که در میدان تحقیق مشاهده نکرده و ممکن است دیگر تکرار نگردد از طریق مشاهده فیلم مجدداً ببیند . از همین رو با توجه تغییر و تحولات چند دهه ی اخیر، استفاده از دستگاه فیلم برداری برای ثبت عناصر فرهنگی خصوصاً در حوزه مباحث مردم شناختی مستند ( در میدان تحقیق ) می تواند یکی از موارد اساسی برای حفظ مولفه های فرهنگی اقوام مختلف باشد .   در اوان کار شاید کمتر انسان شناسی بود که بدون دوربین عکاسی پا در میدان تحقیق گذارد . اگر بخواهیم نظری به پیشینه استفاده ابزارهای تصویری بیندازیم شاید بتوان گفت : مید و بیتسن در تحقیقات خود از مردم بالی ، از دوربین عکاسی و دستگاه فیلم برداری به عنوان یک فن اساسی مشاهده بسیار سود جستند . و بعدها جان کالیر کاربرد عکس تحقیقی را برای محققان انسان شناسی از ضروریات امر تلقی می کند  و واکنش های پاسخگویان به عکس ها را یکی از فنون فرافکنی به شمار می آورد .  استفاده از داده‌های تصویری خصوصا در حوزه فیلم در تحقیقات انسان شناسی ، پس از اقدام مارگارت مید و همکارش  در فیلم برداری از مکان مورد مطالعه و در ک معنای رفتارهای انسانی  توجه زیادی را به خود جلب کرده است.  به طوری که کالر از فیلم به عنوان ابزار تحقیقی برای تحلیل فراگردها یاد می کند ، خصوصاً در صورتی که فرد بخواهد یک نوآوری فنی شناختی و یا یک دگرگونی ظریف فنی را ثبت کند . فیلم در انسان شناسی نه تنها کاملترین شیوه ی ثبت رویدادهایی مانند رقص یا مراسم است بلکه مستقیم ترین شیوه تحلیل این رویدادها نیز به شمار می رود، رویدادهایی که عناصر بسیاری در آن دسته جمعی به حرکت در می آیند . » (پرتی .ژ . پلتو 1375:  205 و207) با توجه به این که امروزه بکارگیری ابزارهای تصویر برداری تقریباً برای برخی از سازمان ها ، نهادها و حتی مردم عادی  سهل بوده ، و ممکن است عناصر فرهنگی گوناگونی ضبط و ثبت شده باشند اذا در صورتی که این گونه داده ها در دست سازمانها ی مربوطه باشد طبعاً برای دسترسی آسان طبقه بندی آن تا حدودی الزامی می شود لذا :
«  بدون شک طبقه بندی ها هم برای خود می تواند معنایی داشته باشد ، یافته های موجود در رابطه با یک موضوع خاص ، در گروه یا دسته های جای می گیرد تا امر دست یابی را تسهیل کند . بنابر این رده بندی فیلم ها هم می تواند مانند رده بندی کتابخانه ای دارای انواع و کارکردهای ویژه ای داشته باشد . من باب مثال تلویزیون العالم در اعلام نوع مضمونی و محتوایی فیلم یا ویدئوهای مورد نظر اعلام می کند که روی ژانر های تاریخ ، باستان شناسی ، انسان شناسی ، اخبار ، اکتشاف ، علم ، تکنولوژی و ... متمرکز است .  (  مقاله  . فرا تفسیر ها از راه می رسند .  محمد تهامی نژاد vamostanad.com  )
  تهامی نژاد در مقاله فرا تفسیر ها از راه می رسند از قدیمی ترین طبقه بندی فیلم در ایران  به سینمایی و غیر سینمایی         ( مستند ) از کتاب« دکانی به نام سینما : 1348»   نوشته ی حسین یزدانیان نام می برد . نخستین رده بندی فیلم مستند در ایران به سال هزار و سیصد پنجاه و چهار، با پژوهشی که توسط وی در مجله تماشا به چاپ رسید. این طبقه بندی عبارت بود از : « عناصر درونی ( ساختار ) ، کارکرد یا فایده و نحوه دست یابی به واقعیت بدون مبنای فلسفی، و آن این بود :
مستند ناب ( تجربی و تصویر گرا ) ، فیلم مستند آموزشی ، سفر فیلم ( فیلم های سفرنامه ای که در جریان سفر ساخته می شود ) مستند تبلیغاتی ، ( مستند های تجارتی ، مستندهای دستگاه های دولتی وبخش خصوصی ) ، مستند خبری و تحقیقاتی ، مستند مردم شناس و مردمی ، فیلم نیمه مستند ( طبقه بندی فیلم ها در مرز واقعیت و رویا از اینجا شروع می شود )
در سال 1357 حمید نفیسی طبقه بندی را از دو کتاب ریچارد میرا بارسام و اریک بارنو ارائه داده است که طبقه بندی لحنی ، ساختاری و موضوعی وی در فیلم ها یغیر داستانی  شامل : واقعه نگار ، سیاحتگر ، گزارشگر ، قوم نگار ، حیثیت آور ، بی واسطه ، تحول گرا ، معترض ، نظیرع سازی ، و ... بوده است . در دهه های 60 و 70 هم با ترجمه کتاب های یاد شده توسط  مرتضی پاریزی و احمد ضابطی جهرمی طبقه بندی هایی مانند : فکچئوال ( مستند واقعی ) و داستانی ( تخیلی ) ، و غیر داستانی ( غیر تخیلی ) ارائه شد . در سال 1388 به سفارش تلویزیون نخستین فیلم نظری سینمای مستند ایران به نام ساختار حقیقت ( طبقه بندی برنامه ها ی مستند ) به کارگردانی شهرام درخشان در باره طبقه بندی و شیوه های فیلم مستند در ایران ساخته شد و مفاهیم ( مستند آرشیوی ، محض ، گزارشی ، داستانی ، تجربی ، شاعرانه ، بازسازی ، آموزشی ، انیمشن ، روایی و تافیقی ) درا ارائه داد . در کتاب حمید دهقانپور( سینمای مستند ایران و جهان / انتشارات سمت ) هم از شبیه سازی ، بازسازی ، تالیفی ، نمایش ، بدیهه سازی ، مصاحبه و گفتگو ، روایتی ، پنهان کاری ( دوربین مخفی ) و فیلم خبری را  مربوط به روش ها می داند و بعد هم مستندهای آموزشی ، جنگی ، اجتماعی ، وریته ( حقیقت جو ) بی واسطه ، شاعرانه ، و قوم نگار را در بخش سبک ذکر می کند . در سال 1389 همایون امامی  در کتاب خود  جستاری بر گونه شناسی سینمای مستند ایران به 26 گونه ابداع شده در سینمای ایران اشاره نموده و خود 16 گونه ( سیاحتی ، بوم شناسی ، مستند گزارشی ، مستند تجربی ، مستند ناب یا شکل گرا ، اجتماعی ، تبلیغاتی ، شاعرانه ،  تاریخ نگار ، آرشیوی ، قوپژوه ، حیثیت آور ( مستند صنعتی ) مستند علمی آموزشی ، بی واسطه ، تحول گرا ( سینمای وریته ) شخصیت نگار ، داستانی و سیاسی را بر می شمارد . »    (  تهامی نژاد . همان  )

بنابراین  در مجموع می توان در تقسیم بندی فیلم ها به انواعی مانند : فیلم های سینمایی ،  بلند داستانی ، انیمشن ، نمایش های عروسکی ، تلویزیونی ، دراماتیک ، گونه های اکشن ، حادثه ای ، حماسی ، تاریخی ، زندگی نامه ها ، رویایی ، علمی تخیلی ، ، فیلم کوتاه ، تله پوئم ( فیلم های مستند ی که بر اساس قطعات ادبی و یا اشعار ، و منظومه هایی تنظیم شده باشد ) ، مستند مستقل ،  مستند اندیشه بر انگیز ، مستند داستانی ( نماهایی از کشتار انسان ها یا حیوانات ، مستند خبری گزارشی ، مستند تحقیقی ( علمی آموزشی ) و مستند انسان شناسی -که خود می تواند به انواعی زیادی طبقه بندی و دسته بندی شود ، اشاره کرد . البته فیلم های مستند انسان شناسی را می توان از دو نگاه دید . یکی تهیه  به صورت مستند داستانی با روال سبک فیلمنامه نویسی و دیگر تهیه فیلم مستند در میدان کار و باز حضور خود مجریان امر ( مردم ) که در واقع به عنوان بازیگران اصلی ، خود به ایفای نقش می پردازند بدون این که سناریوی فیلم تدوین شده باشد یا پلان و سکانسی از قبل تهیه شده  که توسط گارگردان در دست باشد .
       اصولاً اگر از جنبه های مستند نگارانه فیلم ها بگذریم یکی از موارد قابل تحلیل داده های بصری می تواند فیلم های سینمایی مردم شناختی باشد .
 «زندگی روزمره انسان ها امروزه متاثر از برنامه های تلویزیونی و سینما است از این رو تحلیل کیفی این رسانه ها را مورد تحلیل قرار می دهد تا اطلاعاتی در باره ی بر ساخت اجتماعی واقعیت را در اختیار ما قرار دهد . این گونه فیلم ها لحظات کلیدی تاریخی ( مانند جنگ ویتنام ) ، ارزشهای اجتماعی ( از قبیل ازدواج و خانواده ) و روابط در حوزه زندگی روزمره و عواطف و احساسات را به نمایش می گذارند ،از این رو می توان آن ها را از نظر معنایی تفسیر کرد  .
 دنزین یک مدل چهار مرحله ای برای تحلیل فیلم مطرح می کند .
الف ) تماشا و احساس کردن : یعنی فیلم به مثابه یک کل در نظر گرفته می شود و برداشت ها ، سؤال ها و شبکه های معنایی آن آشکارا یادداشت می شوند.
ب) پرسش تحقیقی فرد چیست ؟ یعنی فرد سوال های خود را فرمول بندی کرده و از صحنه های کلیدی یادداشت برداری کند.
ج) صحنه های منفرد و سکانس ها تحلیل خرد ساخت یافته می شوند و نتیجه این تحلیل شبکه های معنایی و توصیف هایی جزیی است .
د) هنگامی که به پرسش تحقیق پاسخ داده می شود ، تمام سرتاسر فیلم باید برای یافتن این شبکه های معنایی جستجو شود .
استفاده از فیلم به منزله داده نیز با مشکل گزینش کدام فیلم ، کدام صحنه و مشکل تفسیر ( چگونه باید به داده های موجود نگاه کرد ) روبرو است . این که آیا مقوله بندی و تفسیر را باید مستقیماً بر داده های بصری انجام داد یا ابتدا متن گفتگوی فیلم را پیاده کرد و سپس داده های بصری را به متن افزود .
      استفاده از این گونه رسانه ها به منزله داده های تحقیق کیفی مرزهای میان روش های علمی واجتماعی را می شکند . فیلم و عکس در مقایسه با مصاحبه ، اجزا غیر کلامی رویدادها و اعمال را گرد آوری می کنند که پیش از این تنها در پروتکل های زمینه ای به شکل مستند در می آمدند و موقعیت هایی که مشاهده می کنیم گذرا هستند در حالی که رویدادهایی که توسط این رسانه ضبط شده اند امکان دسترسی مجدد به آن ها را فراهم می کنند . فیلم ها که به منزله متون بصری تلقی می شوند از طریق پیاده کردن گفت و گو های فیلم یا بازگویی داستان آن به متن بدل شده و سپس تحلیل می شوند .
علاوه بر موارد ذکر شده استفاده از فیلم های ویدئویی که در جریان جشن ها و ... تهیه شده اند در واقع می تواند فراتر از سایر داده های بصری هم برود . منتها در این روند باید فرد مواظب باشد که دوربین و ابزار فیلم برداری بر موقعیت اجتماعی مورد مطالعه مسلط نشود .
تحلیل ویدئویی قابلیت های سایر رویکرد ها را از چند جهت گسترش می دهد . به طوریکه در مقایسه با ضبط صوت ، شامل بخش های غیر شفاهی تعاملات میان افراد نیز می شود . در مقایسه با مصاحبه ، امکان ثبت کنش ها به هنگام وقوع آن ها را فراهم می کند .
در مقایسه با مشاهده نیز ، فیلم برداری ویدئویی امکان ضبط جنبه ها و جزئیات بیش تری را در قیاس با یادداشت های میدانی مشاهده گر همراه با مشارکت می دهد . و هم چنین امکان مشاهده مجدد موقعیت های گذرا  را میسر می کند . با این وجود این روش هم به تنهایی نمی تواند روش مستقلی باشد از این رو تلفیق آن با سایر روش ها از جمله مصاحبه ، مشاهده میدانی و ... نیازمند است . که این خود می تواند رویکردهای چند کانونی جامعی را فراهم کند .» (اووه فلیک 1387: 266 الی 272)
       بنابراین می توانیم جنبه های مختلفی از فرهنگ مردم را با ثبت عناصر رفتاری و حرکت انسان ها را که می تواند به نوعی بازگو کننده تفاوت های فرهنگی در جوامع مختلف باشد از طریق تصویر برداری بدست آوریم . حسن این کار در این است که اگر محقق در جریان پژوهش میدانی موفق به یادداشت برداری از جنبه ها و صورت های مختلف رفتاری نشده باشد در صورت فیلم برداری و مشاهده مجدد آن رویدادها که در میدان تحقیق مشاهده نکرده و ممکن است دیگر تکرار نگردد از طریق مشاهده فیلم مجدداً ببیند . از سویی با توجه تغییر و تحولات چند دهه ی اخیر و حضور انواع رسانه های ارتباط جمعی که موجب ورود عناصر فرهنگی بیگانه گردیده و باعث دستخوش تغییراتی در فرهنگ مردم ؛ بنابراین استفاده از دستگاه فیلم برداری برای ثبت عناصر فرهنگی خصوصاً در حوزه مباحث مردم شناختی مستند ( در میدان تحقیق ) می تواند یکی از موارد اساسی برای حفظ مولفه های فرهنگی اقوام مختلف و تحلیل نقش کارکردهای آن در جامعه باشد .

منابع :
   -  ژ . پلتو . پرتی  . 1375. روش تحقیق در انسان شناسی    ترجمه : محسن ثلاثی . چاپ اول نشر : انتشارات علمی
  -   اووه، فلیک. 1387 درآمدی بر تحقیق کیفی . ترجمه : هادی جلیلی . چاپ اول   انتشارات : نشر نی
  -  تهامی نژاد،محمد.  vamostanad.com مقاله. فراتفسیرها از راه می رسند    زمان ۲۹ مرداد ۱۳۸۹  . زمان دستیابی 7/8/1390
   -  اطلاعات و تجربیات شخصی نگارنده در جریان پژوهش های میدانی مردم نگاری

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294