اگر نظریه پردازی درباره شهر را به حوزه های زیبایی شناسی، عملکردی، اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی تقسیم کنیم، یان گل (1) در حوزه نظریه پردازان اجتماعی شهر جای می گیرد. او از شناخته شده ترین کسانی است که درباره کنش های هرروزۀ شهروندان و اهمیت فعالیت های اجتماعی در فضاهای شهری پژوهش کرده است. او در مقدمه کتاب خود «زندگی در فضای میان ساختمان ها» (2) تاکید می کند که «در همین موقعیت های روزمره است که شهرها و نواحی شهری باید درست عمل کنند و لذت و خوش را فراهم آورند؛ که اگر چنین باشد، این خود، کیفیتی بسیار باارزش است». گِل در یک تقسیم بندی فعالیت های هرروزۀ انسان ها در فضای شهری را به «فعالیت های ضروری»، «فعالیت های انتخابی» و «فعالیت های اجتماعی» تقسیم می کند.

- «فعالیت های ضروری آن هایی هستند که حالتی کمابیش اجباری دارند-رفتن به مدرسه یا سرکار، خرید، منتظر اتوبوس یا کسی ماندن، توزیع نامه -به بیان دیگر فعالیت هایی که به درجات مختلف ناگزیر به شرکت جستن در آن ها هستیم» (گل، 1387: 3). به باور گل این فعالیت ها کمترین تاثیر پذیری را از محیط پیرامون دارند.

- «فعالیت های انتخابی زمانی صورت می پذیرند که تمایل به انجام آن ها وجود داشته باشد و زمان و مکان نیز فراهم آور زمینه ای مساعد باشند» (همان: 5). از میان این فعالیت ها می توان به پیاده روی، نشستن در پارک برای استفاده از هوای تازه یا لذت بردن از نور آفتاب اشاره کرد. این فعالیت ها تنها در صورت مطلوب بودن شرایط فیزیکی و جوی محیط بیرون رخ می دهند.

- «فعالیت های اجتماعی دربردارندۀ آن هایی است که بیش از هرچیز وابسته به حضور دیگران در فضای عمومی است؛ همانند بازی کودکان، دیدارها و گپ های کوتاه، انواع مختلف فعالیت ها گروهی و سرانجام، فراگیرترین حالت فعالیت های اجتماعی، ارتباطات منفعل مانند دیدن ساده و یا گوش دادن به مردم» (همان :6)

شاید ارتباطات منفعل از نظر برخی کم اهمیت به نظر برسد، اما به نظر یان گِل این کنش ها به عنوان شرط لازم برای سایر تعاملات پیچیده از اهمیت زیادی برخوردار است. «امکانات وابسته به اشکال کم شدت ارتباط که در فضاهای عمومی وجود دارند بهتر درک و توصیف خواهند شد، در صورتی که موقعیتی را تصور کنیم که این فعالیت ها وجود نداشته باشند» (همان: 11). «اگر فعالیت در فضای بین ساختمان ها وجود نداشته باشد، اشکال انتقالی مابین دو حد تنهایی و با دیگران بودن ناپدید خواهند شد؛ مرز بین انزوا و ارتباط پر رنگ تر خواهد شد، مردم یا در تنهایی به سر می برند و یا با دیگران در سطح بالایی از ارتباط قرار دارند» (همان: 11). اس. کار (S.Carr) و همکارانش (3) در مقاله ای با عنوان فضاهای عمومی (Public Space) از این ارتباطات غیرفعال و فعال تحت عنوان درگیری (engagement) فعال و غیر فعال با محیط یاد می کنند که پرداختن به آن به تشخیص دقیق تر تفاوت میان کنش فعال و غیر فعال اجتماعی کمک می کند.

فعل engage در آکسفورد به مفهوم جذب کردن و مشغول کردن است و معنای دوم آن مشارکت، وارد شدن و گرفتار شدن است. درگیر در لغتنامه دهخدا به معنای گرفتار و دچار و نیز موافق و سازگار است و در فرهنگ معین گرفتار و مشغول معنی می دهد. در حوزه شهرسازی از این واژه می توان چنین استنباط کرد که زمانی که یک فرد جذب و مشغول یک فضا می شود، و نسبت به نیازهای فیزیکی و روزمره، به شیوۀ عمیق تری با آن درگیر شود و با فعالیت ها و کنش های خود فضای کالبدی را با نیازهای اجتماعی خویش همسو و سازگار کند، درگیری یا engagement با فضا رخ داده است. «درگیری غیر فعال (Passive engagement) لذتی است که فرد گه گاه از نگاه کردن به صحنه های پر تحرک مردم می برد. چنین برخوردی غیر مستقیم و غیرفعالانه است، زیرا تنها با نگاه کردن همراه است، نه حرف زدن یا انجام دادن کاری»  (اس.کار، 1992: 378). بالکن های روی به خیابان، کافه های محوطه باز، فعالیت های رسمی و اجراها مثل کنسرت رد فضای باز، رویدادهای ورزشی و جلوه ها و جذابیت های بصری فضا همه از مصادیقی هستند که می توانند سبب درگیری غیر فعال شهروندان با محیط شوند. اما درگیری فعال (active engagement) یا مداخلۀ فعال به معنای «تجربۀ مستقیم یک مکان و مردم داخل آن مکان» (همان: 381) است. رکن این درگیری مشارکت در فعالیت هاست. «همانطور که برخی از مردم از نظارۀ دیگران لذت می برند، برای برخی دیگر هم برقراری ارتباط مستقیم با آن ها لذت بخش است. حالا چه این مردم برایشان غریبه باشند یا اعضای یک گروه، تفاوتی نمی کند» (همان).

در مجموع فقدان ارتباطات اجتماعی – چه به صورت فعال و چه غیر فعال- به معنای عدم درگیری با محیط شهر بوده و حتی نبود این ارتباطات با شدت پایین در فضاهای شهری، نشان از زوال زندگی شهری و روزمرگی روز افزون دارد. چرا که استفاده از چنین فضاهایی تنها برای نیازهای اجباری صورت می پذیرد. محمود توسلی نیز در این باره این گونه می نویسد: «چون بیشتر فضاهای شهری با ارزش به دوران های گذشته تعلق دارد، بنابراین نباید گمان کرد که فضای شهری عنصری است قدیمی و شهر امروز بدان نیاز ندارد. چنین نیست مگر زمانی فرا برسد که آدمی از آنچه امروز هست تنها تر شود، ساعات شبانه روز را قدری در خانه بگذراند، قدری را در راه خانه و محل کار و در کانال هایی به نام خیابان و مترو هدر بدهد و مابقی را در محل کار سپری کند. اسفبارتر این است که در سیطره جامعۀ الکترونیک همه وقت در آپارتمانی محبوس بماند و سفارش خوراک و کتاب و پوشاک بدهد. یا حتی کار تحویل بگیرد و تحویل بدهد. که این جز مرگ زندگی شهری نیست» (توسلی، 1386: 7). یان گِل رشد فعالیت های انتخابی و در نتیجه فعالیت های اجتماعی را در بستگی مستقیم با کیفیت این فضاها و دعوت کنندگی آن ها می داند.  از نظر او هنگامی که فضای بیرون دارای کیفیت خوبی نباشد، تنها فعالیت ها ضروری انجام می شود و مردم به سرعت به خانه هایشان باز می گردند. در چنین شرایطی مردم ماندن در فضای شهری را انتخاب نمی کنند.

از ابعاد دیگری که از دیدگاه گِل، در رابطه میان فعالیت و فضای شهری اهمیت دارد «تعداد وقایع» و «مدت زمان وقایع» در فضاهای شهری است. او در این باره از عبارت «چیزی روی میدهد زیرا چیزی روی می دهد» استفاده می کند. او پراکندگی رویدادها و مردم را نقد می کند و می نویسد: «فعالیت های انفرادی هرگز شانسی برای رشد کردن، وسیع تر شدن و با معناتر شدن را پیدا نمی کنند و بنابراین الهام بخش وقایع دیگر نخواهند بود» (همان: 68). همانطور که دیده می شود، یان گِل نیز از دیدگاه شهرسازانه بر رابطه دو سویه میان زندگی روزمره و فضای شهری تاکید می کند. بنابر دیدگاه گِل، عبور از روزمرگی و شکوفایی زندگی روزمره در گرو رشد فعالیت های انتخابی و اجتماعی، و این رشد در گرو طول مدت وقایع و رخ دادن آن ها  در یک زمان و دریک فضاست (تاکید بر دو مولفه زمان و مکان).

جین جیکوبز نیز بر لزوم وجود اشکال ارتباطات اجتماعی، برخوردهای اجتماعی و فعال بودن مکان های شهری تاکید می کند. او وجود فعالیت های هرروزه در خیابان ها را وسیله ای برای جذب دیگران می داند و می نویسد: «فعالیت همه کسانی که خریدشان را انجام می دهند و یا اینکه تنها برای نوشیدن یا خوردن در مکانی جمع شده اند، به خودی خود وسیله ای برای جذب دیگران است» (شوای، 1386: 369) (4). او از جذابیت نگاه انسان ها بر دیگر انسان ها سخن می گوید، امری که شهرسازان و معماران از آن غافلند و به اشتباه می اندیشند که شهروندان در جستجوی سکوت و نظم هستند. او نیز مانند یان گِل اشکال کم شدتِ ارتباطات اجتماعی را سبب سرزندگی فضای شهری می داند. «به محض آن که برخوردهای جالب، مفید و معنادار بین شهروندان به روابط خصوصی کاهش پیدا کند، شهر خواهد مُرد» (همان: 370). او نیز کیفیت فضاهای شهری را در شکل بخشیدن به چنین ارتباطاتی موثر می داند و بر تنوع و جذابیت عملکردی مکان تاکید می کند. «لازم است خیابان در طول پیاده روهایش جذابیّت تعددّ فروشگاه ها و مکان های عمومی را عرضه دارد، بعضی از این مکان ها می باید در شامگاهان و شبانگاهان نیز باز باشند» (همان: 368).

پانوشت:
1-  Jan Gehl
2- Life Between Buildings
3- Carr. S, Francus. M, Rivlin, L.G. and Stone, A.M (1992), Public Space, Cambridge University Press, Cambridge.
4- برگرفته از نقل قول مستقیم فرانسواز شوای از کتاب «مرگ و زندگی شهرهای بزرگ امریکایی» نوشته جین جیکوبز، در کتاب «شهرسازی، تخیلات و واقعیات».

منابع
- توسلی، محمود (1386)، طراحی فضای شهری (فضاهای شهری و جایگاه آنها در زندگی و سیمای شهری)، انتشارات شهیدی
- کرمونا، متیو و استیو تیزدل(1390) خوانش مفاهیم طراحی شهری، ترجمه کامران ذکاوت و فرناز فرشاد، انتشارات آذرخش
- گل، یان(1387)، زندگی در فضای میان ساختمان ها، ترجمه شیما شصتی، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی

ایمیل: zo1986do@gmail.com

مطالب مرتبط در انسان شناسی و فرهنگ:

زندگی در فضای میان ساختمان ها
http://anthropology.ir/node/2381
احساس راحتی در شهر (با تاکید بر زندگی شهری زنان)
http://anthropology.ir/node/18699
پرونده زندگی روزمره و شهر
http://www.anthropology.ir/node/18054
فضای شهری و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/16998
مولفه زمان و مکان در مطالعه زندگی روزمره شهری
http://anthropology.ir/node/18576
رابطه فضای شهری و زندگی روزمره
http://anthropology.ir/node/16333

دوست و همکار گرامی
چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید
http://anthropology.ir/node/11294