سیمون ویی: اینکه چگونه کسی از خداوند برای من سخن بگوید، میزان باوری الهی او را بر من آشکار نمی کند، بلکه چگونگی سخن گفتنش از پدیده های زمینی است که این را به من نشان می دهد.
|
|
پرسه‌زنی و زندگی روزمره ایرانی
فکوهی
کتاب «پرسه‌زنی و زندگی روزمره ایرانی» در پی کشف و تبیین بخشی از مدرنیته ایرانی از خلال مراکز خرید است. این کتاب توسط انتشارات آشیان و در 154 صفحه عرضه شده است.در این بخش فهرست مطالب و مقدمه نویسنده بر این کتاب را می خوانیم.
فهرست
پیش‌گفتار
مقدمه
فصل اول: پروبلماتیک زندگی روزمره
تجربه و معنا در زندگی روزمره
دگرگونی اجتماعی، مقاومت و زندگی روزمره
نتیجه
فصل دوم: مصرف فرهنگی
مصرف انفعالی
مصرف ارتباطی
مصرف ابداعی
نتیجه
فصل سوم: پرسه‌زنی بهمثابه مصرف مراکز خرید
تاریخ پرسه‌زنی
پرسه‌زنی در مراکز خرید
نتیجه
فصل چهارم: روششناسی
روششناسی و سطوح مطالعه
مشاهده: نفوذ در پاساژ
بحثهای گروهی متمرکز: سفر به اعماق مراکز خرید
تحلیل اسنادی
فصل پنجم: مونوگرافی مراکز خرید در تهران
تاریخچة مراکز خرید
مرکز خرید نصر
مرکز خرید گلستان
مرکز خرید گلستان هروی
مرکز خرید قائم
مدیریت و امنیت در مراکز خرید
فصل ششم: اقلیتهای فرهنگی در مراکز خرید تهران
زنان پاساژرو
نوجوانان خطاکار
فقرا و جنوبشهریها
بازنشستگان
نتیجه
منابع و مآخذ
نمایه
مقدمه
در کتاب حاضر تلاش کرده‌ایم یکی از مهم‌ترین فضاهای شهری تهران، یعنی مراکز خرید، را مورد بررسی قرار دهیم. از طریق بررسی مراکز خرید، نخست میخواهیم جنبهای از زندگی روزمره در تهران را مشخص کنیم؛ در مرتبة بعد، حضور اجتماعی و فرهنگی مردم را در این فضای مدرن تبیین کرده و در نهایت، افقی کوچک جهت توضیح مدرنتیة ایرانی پیشروی سایر پژوهشگران بگشاییم.
مراکز خرید، همانند سایر فضاهای مدرن، بخش جدایی‌ناپذیر زندگی شهری هستند. در ایران، این مراکز نماد مدرنیته محسوب میشوند. خیابانها، کافیشاپها، گیمنتها، رستورانها، فروشگاههای بزرگ، شهربازیها و پارکها مراکزیاند که در آن مصرف نقشی اساسی ایفا می‌کند. اما مصرف در چنین فضاهایی، صرفاً به کالاها و ابزارها محدود نمیشود. فضاها نیز در این مکان‌ها تولید و مصرف میشوند. چنین مصرفی، با تولید معانی اجتماعی همراه است، که تجربه در زندگی روزمره را با خلاقیتِ امر مدرن رویاروی می‌کند. فضاها و مراکز مدرن، بخش مهمی از قلمرو زندگی روزمره محسوب میشوند. برای ساخت دستگاه نظری مناسب از سه عنصر زندگی روزمره، مصرف و پرسه‌زنی به شرحی که میآید استفاده میکنیم و در نهایت، به ترکیب و صورتبندی جدیدی از این عناصر دستمییابیم.
زندگی روزمره، مهم‌ترین عنصر نظری در کتاب حاضر محسوب می‌شود. اگر هر تبیین جامعهشناسانه، به زندگی روزمره ارجاعی نداشته باشد، تبیینی ناکارآمد خواهد بود. تصور میکنیم، بسیاری از بنیانگذاران علوم انسانی، مسئلة اصلیشان زندگی روزمرة جامعة مدرن بوده است. متفکرانی چون فروید، مارکس، وبر، زیمل و دیگران نه‌تنها برای مسائل اصلی، نظریات خود را درون زندگی روزمره جست‌وجو کردند، بلکه مواد تحلیل خود را نیز از بستر زندگی روزمره اخذ کردند. تلاش و دغدغة این متفکران، نقد زندگی روزمره و امید به رهایی‌بخشی آن بوده است. با وجود این، دریچههای مختلفی برای ورود به بحث زندگی روزمره وجود دارد. از آن‌جا که این اثر در چارچوب سنت مطالعات فرهنگی نوشته شده، رویکرد ما در بررسی زندگی روزمره برخاسته از نظریههایی است که در این سنت مطرح شدهاند. این رویکرد، به‌طور همزمان بر وجود عناصر «قدرت» و «مقاومت» در زندگی روزمره تأکید دارد. همان‌طور که دوسرتو (1998) گفته است، زندگی روزمره هیچگاه تماماً از توجه به قدرت اشباع نمیشود، بلکه همیشه راه‌هایی برای مقاومت وجود دارد. به این تلقی رایج در مطالعات فرهنگی باور داریم که زندگی روزمره، عرصة تفاوتها و ناهمگنی‌ها و خلاقیتهاست. بر این مبنا، نشان دادن این ناهمگنی‌ها و خلاقیتها در زندگی روزمرة مراکز خرید، ازجمله اهداف اساسی کتاب حاضر است.
برای فهم ناهمگنی‌ها و خلاقیت‌های موجود در زندگی روزمره، ابتدا باید درک خود را از مصرف روشن کنیم. مصرف، یکی از دریچههای مهم برای فهم زندگی مدرن محسوب می‌شود. مارکس، لوکاچ و خصوصاً اصحاب نظریة انتقادی، زندگی روزمره را از طریق مصرف نقد کردهاند. زندگی روزمره، از طریق مصرف در اختیار قدرت قرار گرفته است و، از این راه، بورژوازی به‌راحتی توانسته است به دست‌کاری آدم‌ها بپردازد. در این سنت، پدیدة «بتوارگی» مارکس و «شیءوارگی» لوکاچ مهم‌ترین مفاهیمیاند که میتوان به‌وسیلة آن‌ها به نقد فرهنگی جامعه پرداخت. به‌عبارتی، مصرفگرایی در خدمت افزایش بیگانگی تلقی می‌شود. این امر را میتوان در سنت مکتب فرانکفورت و در نظریه‌های انتقادی آدورنو (1998) و مارکوزه (1362) نیز یافت. در این‌جا، مصرف ابزاری مناسب برای نقد زندگی روزمره محسوب می‌شود. اما جامعه‌شناسانی چون زیمل (1978)، وبلن (1383)، داگلاس و ایشروود (1996) و بوردیو (1984)، مصرف را ابزاری برای ارتباط میدانند. گروههای مختلف مردم از طریق مصرف، به زندگی خود معنا و هویت داده و خود را به گروههای فرادست نزدیک یا از گروههای فرودست دور میکنند. اما آنچه در این دو منظر مغفول مانده، به‌وسیلة مطالعات فرهنگی به ما گوشزد شده است: مصرف، ابداع و خلاقیتی است که مصرف‌کننده در برابر حصارهای تنگ کالاها و ابژههای سرمایهداری به‌کار میگیرد. مقاومتی که در نتیجة آن، حتی مرزبندی‌های فرهنگی میتوانند واژگون شوند. بنابراین، مسئله این نیست که قدرتی وجود ندارد یا مصرف قابلیت نمایشی و مرزبندی ندارد، بلکه مسئله این است که مصرف‌کننده، فعالانه حضور دارد و این شیوة به‌کارگیری و استفادة او از کالاهاست که شکل مصرف را در جامعه معلوم می‌کند.
برای روشن ساختن درک خود از مصرف، باید بیفزایم که نظریهپردازانی چون فیسک و دوسرتو از مفهوم متعارف مصرف، واسازی کردهاند و آن را در معنایی جدید به‌کار بردهاند. از منظر آن‌ها، مصرف درواقع خود نوعی تولید است. همان‌طور که فیسک (1998) گفته است، کالاها ناتمام تولید میشوند و، این مصرفکنندهها هستند که کالاها را تکمیل میکنند. مصرف‌کننده، مولد خلاق و فعال درک می‌شود، از اینرو، مصرف کالاها و مکان‌ها دربردارندة معانی اجتماعیاند که جامعهشناس میتواند به تفسیر آن‌ها بپردازد. بنابراین در این رویکرد، معنای مصرف و تولید تغییر یافته و در نفس کردار مصرفی، نوعی مقاومت و تولید دیده می‌شود.
از آنجایی که هدف این کتاب، شناخت و تأمل انتقادی در باب زندگی روزمرة ایرانی ازخلال مطالعه مراکز خرید است، منطقاً باید جماعت پاساژرو را به دو دستة خریداران و مصرفکنندگان تقسیم کنیم. دستة اول، کسانیاند که برای خرید کالا به پاساژ میروند و، دستة دوم، شامل افرادی میشوند که به دلایلی غیر از خرید، به پاساژ میروند. دستة اول، با استراتژی مراکز خرید همخوان هستند، اما دستة دوم، از مراکز خرید استفادهای تاکتیکی میکنند. عمل مصرفکنندگان مراکز خرید، نوعی ضد استراتژی است. این شکل از مصرف در پاساژ، با پرسه‌زنی میتواند توضیح داده شود. پرسهزن، فردی است که از پاساژ، مصرف خاص خود را دارد. پرسه‌زنی از نظر ما ضد استراتژی است و، پرسهزن، از طریق نوعی هنر همزیستی و به اصطلاح دوسرتو «هنر بودن در بین» خریدارن و فروشندگان است. آنان خود را به رنگ خریدار استتار میکنند، اما بهقول حافظ، در خلوتِ خود «آن کار دیگر» میکنند.
برای درک بهتر از مفهوم «پرسهزن»، به تاریخ پرسه‌زنی و ادبیات موجود دربارة آن اشاره کرده‌ایم. علی‌رغم اینکه پرسهزن بهعنوان نشانهای فرهنگی موقعیت ویژه‌ای پیدا کرده، با این وجود از ابهامات قابل ملاحظه‌ای برخوردار است. به همان اندازه که این مفهوم معانی متعددی دارد، تصویرهای مختلفی از آن میتوان ارائه داد. دیدگاه اشخاصی چون ولف (1379/1985)، ویلسون (1992)، شوارتز (1998) و فرگوسن (1994) تصاویر مختلف، اما به هم مرتبطی از او ارائه دادهاند. غالب تفاسیر، پرسهزن را ناظر مناظر شهر، خوانندة متون شهری و عاشق جماعت میدانند. مُد لباسها، وسایل تزئینی، عمارتها و ساختمانها، فروشگاهها، کتابها و هر چیز جدیدی که در شهر پدید میآید، از نگاه کنجکاو او دور نمیماند. پرسهزن، نوعی شهوت نگاه کنجکاوانه برای دیدن مناظر شهری دارد.
اگر تاریخ پرسه‌زنی در قرن نوزدهم را مورد بررسی قرار دهیم، متوجه میشویم که پرسه‌زنی در اشکال کلاسیک آن، به افول گرائیده، اما اشکال متعدد و متنوع دیگری از پرسه‌زنی در فضاهای مدرن، متناسب با عصر جدید، بهوجود آمده است. همان‌طور که زیگمانت باومن (1996) تأکید کرد، این والتر بنیامین بود که انسان پرسهزن را بهمثابه شکل نمادین شهر مدرن ابداع کرد. در نگاه بنیامین، پاساژ، برای پرسهزن فضای مألوفی فراهم کرده بود، و بدون آنکه ضرورتاً به خرید کالا بپردازد، در آن به سیاحت میپرداخت و مناسبات خاصی را با شهر برقرار میکرد: از جلوی ویترین مغازهها عبور میکرد، کالاها را تماشا میکرد و از آن‌ها لذت میبرد، بدون آنکه واقعاً به مصرف کالا بپردازد. چیزی که بالزاک آن را تحت عنوان «هنر دیدن» نامید (بالزاک، شماره 11:930، به نقل از فرگوسن، 1994:35).
کوشش محققان قرن بیستمی موجب شد تا خرید بهمثابه شکل دیگری از پرسه‌زنی دیده شود. مطالعة نگاههای خیره به ویترینها، در حالی که حرکت میکنیم، تقابلی است با دیدگاههای کلاسیکتر، که پرسه‌زنی را صرفاً به مردان منحصر میدانست. فرایند زنانهتر شدن پرسهزن، میتواند با ظهور فروشگاههای بزرگ مرتبط باشد. مثلاً در ایران نیز همانند جوامع غربی، ظهور فروشگاههای بزرگ نه‌تنها مکانی امن برای حضور زنان فراهم کرده است، بلکه اساساً به زنانه شدن امر خرید نیز کمک کرده است. تأسیس فروشگاههای بزرگی چون شهروند و رفاه، درواقع کوششی بود که ناخواسته نیروهای پرسهزن در خیابان به اندرون و به فضاهای سرپوشیده مهاجرت کنند. تلاش برای پرداختن به پرسهزنیِ زنانه، تااندازة زیادی مرهون نوشتههای جانت ولف (1985)، الیزابت ویلسون (1992 و 2001) و میکاناوا (1996) بوده است. افرادی که حوزة عمومی زنان در قرن نوزدهم انگلستان و فرانسه را بررسی کردند؛ خصوصاً میکاناوا که به بسط حوزة عمومی زنان، از طریق فروشگاههای بزرگ لندن، پرداخت.
همة اینها به پرسه‌زنی در شهرهای مدرن غربی اشاره دارد. اما شهرهای جهان سومی و آسیایی چگونه پدیدة پرسه‌زنی را تجربه کردهاند؟ مراکز خرید کشورهای آسیایی چگونه به خلق پرسهزن پرداختند؟ مونا ابازا (2001) از محققانی است که به مراکز خرید در مصر پرداخت و آن را با کشورهایی چون مالزی و سنگاپور مقایسه کرد. وی در بررسی خود به این نتیجه رسید که شرجی بودن هوا و فقدان پارکهای جنگلی بزرگ، در نحوة مصرف مردم از فضاهای خرید اهمیت زیادی دارند. ابازا پرسشی مطرح می‌کند که ما نیز در کتاب حاضر به آن پرداختهایم: چگونه جوانان و زنان از فضاهای مراکز خرید به اشکال غیرمعمول و غیرقابل انتظار، به منظور زیست روزمرة خود بهره میبرند؟
سه مؤلفة نظری یعنی زندگی روزمره، مصرف و پرسه‌زنی، برای توضیح نحوة مصرف مراکز خرید در تهران اهمیتی اساسی دارند. مراکز خرید، از یکسو بخشی از زندگی روزمرة جامعه هستند و اساساً با مصرف تعریف میشوند: هم مصرف کالاهایی که درون آن‌ها عرضه می‌شود و هم مصرف خود مکان‌ها. از سوی دیگر، افراد حاضر در چنین مکانهایی، نباید صرفاً بهعنوان مشتری دیده شوند. مصرفکنندگان پاساژ، متعدد و متکثرند. در عین حال، در این کتاب نه بر خریدارن، بلکه پرسهزنان مراکز خرید تأکید میکنیم. چنین پرسهزنانی، مراکز خرید را بهدلخواه خود مصرف میکنند. اکنون پرسشی که باید به آن پاسخ گفت این است: ماهیت این مصرف با توجه به موقعیت اجتماعی در جامعة ایرانی چیست؟ چه تفسیری میتوان از زندگی روزمرة مردم در مراکز خرید ارائه داد؟ این مراکز چگونه مصرف میشوند و چه فضاهایی در آن‌ها تولید میشوند؟ و بالاخره اینکه در ایران، چگونه زندگی روزمره خود را از خلال مراکز خرید آشکار میسازد؟
انتشارات آشیان در نمایشگاه کتاب:
نمایشگاه کتاب از 16-26 اردیبهشت، از ساعت 10 صبح تا 8 شب، راهروی32
غرفه 36