اشاره:
خاستگاه نظام آسیایی یا شیوه ی تولید آسیایی به جوامع خشک و کم آب تعلق داشته است. ناصر عظیمی نویسنده ی کتاب« نظریه ی نظام آسیایی و یک مطالعه ی موردی در ایران» کوشیده است تا به این پرسش پاسخ دهد که آیا در نواحی پرباران و مرطوب نیز این نظام از جایگاهی برخوردار بوده است؟از این رو گیلان به عنوان پرباران ترین منطقه درخاورمیانه و شمال آفریقا برای آزمودن این نظریه انتخاب شده است. در زیر با استفاده از پیش گفتار و فهرست مطالب کتاب به معرفی آن می پردازیم.

 نظریه ی نظام آسیایی نظریه ی شناخته شده ای در تفسیر و تبیین تاریخ جوامع شرقی محسوب می شود . اما تاکنون در ایران مطالعه ی موردی مشخصی برای آزمودن این نظریه به ویژه برای تاریخ های محلی با استناد به شواهد و شاخصه های مشخص و به روش آکادمیک انجام نشده است. در این نوشته ضمن ارائه ی نظریه ی نظام آسیایی از دیدگاه اندیشمندان مختلف ،گیلان به عنوان آزمون تطبیق این نظریه با واقعیت انتخاب شده است. چند دلیل برای این انتخاب وجود داشته است:
   نخستین دلیل این بوده است که گیلان از نظر سرنوشت تاریخی و جغرافیای تاریخی تا اوایل دوره ی صفویه همچنان به صورت یک واحد سیاسی مستقل در تاریخ ایران به حیات خود ادامه داده و تنها در دوره ی شاه عباس اول بود که این بخش از ایران به حکومت مرکزی ایران ضمیمه شد. این ویژگی حتا برای مازندران یا طبرستان که وضعیت اقلیمی و شرایط طبیعی نسبتاً یکسانی با گیلان دارد نیز صادق نیست. زیرا مازندران دست کم از دوره ی ساسانیان بخشی از پیکره ی حکومت مرکزی ایران محسوب می شد. در دوره ی پس از اسلام نیز مازندران از نیمه ی قرن دوم بخشی از پیکره ی حکومت مرکزی ایران بوده مگر به صورت موضعی و کوتاه مدت. در نتیجه تاریخ گیلان قدیم را می توان به عنوان یکی از نادر مناطق محلی ایران به حساب آورد که از هویت تاریخی یک واحد مستقل سیاسی برای یک مطالعه ی موردی از این دست، برخوردار است.
   دومین دلیلِ انتخابِ گیلان به عنوان مکان مطالعه ی موردی پژوهش حاضر این بوده است که این منطقه درست نقطه ی مقابل آن ویژگی های جغرافیایی و طبیعی است که طبق نظریه ی نظام آسیایی منشاء برخاستن ویژگی های نظام های شرقی بوده است . به عبارت دیگر این منطقه دست کم به عنوان یک منطقه ی پرآب و پرباران ترین منطقه در تمام خاورمیانه ی کنونی از مراکش تا مرزهای هند و چین به مانند ویژگی های جغرافیایی اروپایی  دست کم در نظر نمی توانسته زمینه ی پیدایش شیوه ی تولید آسیایی بوده باشد که مولفه های اصلی آن جوامع خشک و کم آب و شبکه ی مصنوعی آبیاری برای کشاورزی به حسا ب آمده است. بنابراین دست کم در نگاه نخست بررسی موردی تاریخ این منطقه می تواند به این سوال پاسخ دهد که اقلیم و شرایط طبیعی مساعد برای تولید کشاورزی آبی تا چه اندازه در پیدایش نظام هایی متضاد با شیوه ی تولید آسیایی و نظام های آسیایی موثر بوده است.
     دلیل سوم انتخاب گیلان به آشنایی نگارنده از محیط این منطقه بر می گردد. چرا که نگارنده حدود نیمی از عمر خود را در این منطقه سپری کرده و با بسیاری از ویژگی های طبیعی، جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این دیار آشنایی دارد. از این رو فرض بر این بوده که این آشنایی می تواند به مقایسه و آزمودن نظریه با شواهد عینی و تجربی کمک نماید.
    کتاب حاضر در سه فصل تنظیم شده است. در فصل نخست نظریه ی نظام آسیایی از دیدگاه اندیشمندان مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. در همین فصل نظریات برخی از نظریه پردازان ایرانی نیز در باره ی نظام آسیایی ارائه شده است. در فصل دوم به طور مشخص به آزمودن نظریه ی نظام آسیایی با تحولات تاریخ گیلان قدیم اختصاص یافته و نشان داده شده که این تحولات به عنوان شوا هد واقعی تاریخی چه رابطه ای با نظریه داشته است. در فصل سوم یعنی در پس گفتار این نوشته به تحلیل نهایی میزان تطبیق واقعیت تاریخی با نظریه ی نظام آسیایی از طریق شاخصه های اصلی این نظام پرداخته شده است.
 برای آشنایی بیشتر با مباحث متن کتاب فهرست مطالب اصلی آن در زیر ارائه شده است:

فصل اول- نظریه نظام آسیایی
-    طرح مساله
-    تفاوت دو نظام آسیایی و اروپایی
-    نظریه های مرتبط با نظام آسیایی:
              - نظام آسیایی از نگاه ارسطو
              - ماکیاوللی به نظریه ی نظام آسیایی نزدیک می شود
              - منتسکیو ونظام آسیایی
              -  نظام آسیایی از نگاه هگل
              - نظام آسیایی از نگاه اندیشمندان پیش از مارکس
              - نظام آسیایی از نگاه مارکس
              - لنین و نظام آسیایی
              - نظام آسیایی از دیدگاه ویتفوگل
- نظریه ی نظام آسیایی از دیدگاه نظریه پردازان ایرانی:
               -  محمد علی خنجی
                -  محمد علی  همایون کاتوزیان
                -  احسان طبری
                - پرویز پیران
                -  مهرداد بهار
فصل دوم – نظام آسیایی و تاریخ قدیم گیلان
- ضرورت کشت برنج در گیلان
- دوره ی زمانی کشت برنج
               - کشت برنج و نیاز دمایی
               - کشت برنج و کمبود آب و بارندگی در گیلان !
                   - ایجاد شبکه مصنوعی آبیاری توسط حاکمان محلی
                   - فقدان مالکیت خصوصی و اعمال قدرت مطلقه
                   - وضع مالکیت بر زمین در شرق گیلان
                   - ناپایداری خاندان های اشرافی زمین دار
                   - نظریه ی نظام آسیایی و روستا در گیلان
                   - نظریه ی نظام آسیایی و شهر درگیلان
                                 - شهرهای نوع اول
                                 - ظهور شهرهای نوع دوم
فصل سوم – پس گفتار
                  - دولت و شبکه ی مصنوعی آبیاری در گیلان
                  - دولت و مالکیت بر زمین در گیلان
                  - کلکتویسم روستایی در گیلان
                  - ویژگی های مشابه شهرگیلانی با نظام آسیایی
                  - مولفه های نظام آسیایی در گیلان  

دکتر ناصر عظیمی متخصص جغرافیای تاریخی و مدیر گروه  فرهنگ گیلان انسان شناسی و فرهنگ است.

پرونده «ناصر عطیمی» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/9859
 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294

َ