حدود 30 سال پيش، معمولا به کسي با سواد گفته مي‌شد که اطلاعات زيادي درباره موضوع‌هاي مختلف و شخصيت‌هاي گوناگون داشت، و کسي که محفوظات بيشتري در باره يافته‌ها و وقايع داشت با سوادتر بود. بنابراين نظام‌هاي آموزشي تلاش مي‌کردند تا جايي که مي‌توانستند اطلاعات بيشتري درباره دستاوردهاي علمي و فني به دانشآموزان بياموزند. تکليف شب دانشآموزان هم پر بود از رونويسي از آنچه در کتاب‌هاي درسي چاپ شده بود و تکرار هر آنچه که توسط معلم در کلاس تدريس مي‌شد. دانش‌آموز برتر هم کسي بود که عينا آنچه را که در کتاب‌ها يا جزوه‌هاي آموزشي به وي آموخته بودند بيان کند. امتحان‌ها هم چيزي شبيه تکليف‌ها بودند، يعني تکرار دقيق و مو به موي آموخته‌هاي کتاب‌هاي درسي. بهترين مهارت، مهارتِ به خاطر سپردن يافته‌هاي ديگران بود. به همين دليل تصور عمومي اين بود که طرح پرسش و تحليل کردن مسايل و جست‌وجو و پژوهش درباره موضوع‌هاي مختلف و مخصوصا پرسش‌هايي که براي کسي پيش مي‌آمد کار دانشمندان و پژوهشگراني است که در دانشگاه‌ها و مراکز تحقيقاتي با به کارگيري ابزار و تجهيزات مخصوص و پيشرفته کار مي‌کنند. گسترش روز افزون علوم و افزايش حجم يافته‌هاي علمي اين نظام‌هاي آموزشي را با مشکل بزرگي مواجه کرد به طوري که ديگر آموزش دستاوردهاي علمي بشر به دانشآموزان ممکن نبود، دانش بشر هر سال به بيش از دوبرابر افزايش مي‌يابد و اين رشد شگفت‌آور را مي‌توان در کالاهاي فراوان و با کاربردهاي متنوع که هر روز به بازار عرضه مي‌شود و روش‌هاي جديدي که در درمان بيماري‌ها و رفع مشکلات گوناگون زندگي به کار گرفته مي‌شود مشاهده کرد. بنابراين ديگر نمي‌توان فقط به آموزش دستاوردهاي علمي و فني ديگران بسنده کرد.
پيشرفت‌هاي علمي بشر در پاسخگويي به پرسش‌هايي رخ مي‌دهد که براي وي به وجود مي‌آيد. هر چه پرسش‌هاي بشر بيشتر باشد امکان پيشرفت بيشتر وي فراهم مي‌شود، البته در صورتي که توانايي و مهارت لازم براي پاسخگويي به پرسش‌ها و حل مسايل براي او وجود داشته باشد. با اين نگرش جديد نظام‌هاي آموزشي به فکر افتادند که از صرفا آموزش يافته‌ها و دستاوردهاي علمي به دانشآموزان پرهيز کنند و شيوه‌هاي طرح پرسش و پاسخگويي به پرسش- يا حل مساله- را آموزش دهند. به اين ترتيب دانشآموزان خود تبديل به پژوهشگراني مي‌شوند که در جست‌وجوي پاسخ به پرسش‌هايشان هستند و در واقع هر دانش‌آموز همان کاري را انجام مي‌دهد که زماني انتظار مي‌رفت فقط دانشمندان انجام دهند. در اين صورت ديگر نگراني براي آموختن دستاوردهاي ديگران هم وجود نخواهد داشت، زيرا دانشآموزان براي يافتن پاسخ پرسش‌هايشان بايد به مطالعه يافته‌هاي ديگران نيز بپردازند.
در چند سال اخير آموزش و پرورش ايران نيز توجه خاصي به اين روش آموزش کرده است. تاسيس پژوهش‌سراهاي گوناگون در شهرهاي مختلف، برگزاري جشنواره‌ها و مسابقه‌هاي علمي و مهارتي در سطح کشور نشانه‌هايي از اين توجه است. اما مواد، ابزار آموزشي و شيوه‌نامه‌هايي که آموزش‌هاي لازم را در اين زمينه به دانشآموزان و معلمين بدهند هم‌چنان کمياب است.
انتشارات ديبايه با همکاري انجمن ترويج علم ايران براي پاسخگويي به اين نياز مجموعه‌ي پروژه علمي را منتشر کرده است. اين مجموعه شامل سه عنوان کتاب "چگونه پژوهش کنيم؟" براي دانشآموزان آخر دوره راهنمايي و اوايل دبيرستان، "چگونه جشنواره علمي برگزار کنيم؟" براي معلمان سال‌هاي پاياني ابتدايي و اوايل راهنمايي و "حل علمي مسئله" براي دانشآموزان راهنمايي است. دانشآموزان و مربيان دبستاني و راهنمايي با اين کتاب‌ها مي‌توانند شيوه‌هاي گوناگون طرح مساله و مراحل مختلف انجام يک پژوهش علمي را تجربه کنند. اين کتاب‌ها به شيوه‌اي تدوين شده‌اند که دانشآموزان مي‌توانند مستقلا و با کمک بزرگترها از آنها استفاده کنند.
پيشگفتار
رضا روحاني
ماموريت نظام‌هاي آموزشي در دو محدوده خلاصه مي‌شود، آموزش شيوه‌هاي تجزيه و تحليل مسايل و طرح پرسش در باره آنها و آموزش راه‌هاي ممکن براي يافتن پاسخ به پرسش‌هايي که براي هر فرد به وجود مي‌آيد. اين ماموريت، تمام فعاليت‌هاي نظام‌هاي آموزشي‌اي را در بر مي‌گيرد که تلاش مي‌کنند قدرت خلاقيت و استعدادهاي نهفته دانشآموزان را شکوفا کنند. در چنين نظام‌هاي آموزشي کمتر تلاش مي‌شود که ذهن دانشآموزان را با نتيجه کارهاي ديگران انباشته کنند؛ ارزيابي دانش آنها نيز براساس آنچه که آنها از دستاوردهاي علمي و فني انسان‌هاي ديگر به خاطر مي‌سپارند، صورت نمي‌گيرد. تمام تلاش اين نظام‌هاي آموزشي از يک سو افزايش توان ذهني دانشآموزان در تحليل موضوع‌هاي مختلف و اتفاقات و پديده‌هايي است که با آنها مواجه مي‌شوند، و از سوي ديگر افزايش مهارتهاي عملي آنها براي يافتن پاسخهايشان است تا در زندگي اجتماعي و حرفه‌اي خود فقط مصرف‌کننده نتايج کار و ساخته‌هاي ديگران نباشند، بلکه خود نيز پرسشي از پرسش‌هاي زمان خود را پاسخ گويند و راهي نو براي رفع نيازهاي موجود در برابر جامعه بشري بگشايند.
همان‌طورکه مهارت‌هايي چون نوشتن، خواندن، بازي کردن در رشته‌‌هاي مختلف ورزشي را فقط با تمرين کردن مي‌توان آموخت، مهارتهاي طرح پرسش که نتيجه تجزيه و تحليل صحيح موضوع‌هاي مختلف است و به کارگيري روش‌هاي مناسب براي يافتن پاسخ پرسش‌ها نيز نياز به تمرين مستمر در طول دوران تحصيل دانشآموزان دارد. به همين دليل نظام‌هاي آموزشي به شکل‌ها و بهانه‌هاي گوناگون سعي مي‌کنند از ابتدايي‌ترين سال‌هاي تحصيلي، حتي زماني که کودکان هنوز دوره آمادگي را طي مي‌کنند و رسما به عنوان دانش‌آموز شناخته نشده‌اند، اين مهارت‌ها را به آنها بياموزند و تقويت کنند. برگزاري جشنواره‌هاي علمي و مهارتي يکي از رايج‌ترين روش‌هايي است که در اين نظام‌هاي آموزشي به کار مي‌گيرند. در چنين جشنواره‌هايي، در چهارچوب يک فعاليت گروهي و جمعي، علاوه بر آموزش روش‌هاي ورود به رقابت‌هاي اجتماعي و ضوابط حاکم بر روابط اجتماعي، مهارتهاي فردي آنها را نيز در يافتن پاسخهايشان به آنها مي‌آموزند.
برگزاري اين جشنواره‌ها نياز به آموزش‌ها و هماهنگي‌هاي گوناگوني در جامعه دارد تا نتايج مهمي که براي آنها در نظر گرفته‌اند به دست آيد. از مهمترين کارها آموزش مربيان و ايجاد هماهنگي ميان روش‌هاي آموزشي آنها است. به اين منظور هر سال مقاله‌هاي فراوان و کتاب‌هاي متعددي در کشورهايي که داراي چنين نظام‌هاي آموزشي پويايي هستند منتشر مي‌شود تا شيوه شرکت در اين جشنواره‌ها و در حقيقت روش‌هاي آموزش دو مهارت ياد شده را به معلمين بياموزند. کتاب "چگونه جشنواره علمي برگزار کنيم؟" يکي از نمونه‌هاي بسيار موفق اين گروه کتاب‌ها است. اين کتاب در دو نوبت، در سال‌هاي 1989 و 1999، توسط يک ناشر آمريکايي منتشر شده و به دليل موفقيت آن در آشنا کردن معلمان با نحوه آموزش روش تحقيق به دانشآموزان مقطع ابتدايي با استقبال فراوان مواجه شد، به طوري که چاپ دوم آن که پس از ورود کامپيوتر و اينترنت در آموزش‌هاي رسمي منتشر شده بود در مدت کوتاهي به فروش رفت و تهيه آن براي مترجم کتاب ميسر نشد. اما به دليل روش موفق اين کتاب در آموزش نکاتي که توضيح آنها در بالا داده شد، هم‌چنين اهميت معرفي اين روش‌ها به جامعه معلمان ايراني، چاپ اول اين کتاب که فاقد برخي شيوه‌هاي مدرن‌تري است که اکنون در بسياري از مدارس به ويژه در شهرهاي بزرگ به کار گرفته مي‌شود برگزيده شد. با توجه با امکانات ويژه‌اي که در حال حاضر در بسياري از نقاط کشور به صورت خانه‌هاي علم، باشگاه‌هاي علمي دانش‌آموزي و پژوهش‌سراها فراهم است، اين کتاب مي‌تواند نقش موثري در آموزش دانشآموزان علاقمند با همراهي و کمک معلمين و خانواده‌‌هاي آنها فراهم کند. اميدواريم معلمان نوآور و علاقمندي که از اين کتاب براي آموزش روش پژوهش به دانشآموزان استفاده مي‌کنند در رفع کمبودهاي اين کتاب و تبديل آن به دستنامه‌اي کامل ما را ياري کنند.