حسین پور، علی (1391)، فرهنگ و ادبیات کودکان بختیاری، شهرکرد: انتشارات نیوشه،432 صفحه:
با صنعتی شدن جوامع و شهرگرایی بی سابقه ای که طی چند دهه اخیر رخ داده، نه تنها روستاها در حال خالی شدن از سکنه اند، بلکه میراث فرهنگی گرانبهای شان که حاصل سده ها فراز و نشیب در بستر زمان و مکان بوده نیز در حال فراموشی است. قوم بختیاری در این میان تا حدودی استثناء است؛ چرا که نه تنها بخش عمده ای از مردم استان چهارمحال و بختیاری و دیگر استانهایی که بختیاری ها در آنجا ساکن اند (همچون خوزستان) روستا نشبن اند، بلکه عشایر بختیاری نیز سومین شیوه زیست در این مناطق را تشکیل می دهند که فرهنگی غنی و پربار دارند. علی حسین پور پس از مدتها بررسی موفق شد حاصل پژوهشهای میدانی و کتابخانه ای خویش را در قالب کتاب فرهنگ و ادبیات کودکان بختیاری منتشر کند.

این کتاب دارای پنج فصل است. فصل نخست که کلیات پژوهش است، شامل عناصر طرحهای پژوهشی همچون مقدمه، بیان مسئله، ضرورت و اهمیت تحقیق و... می شود. در همین فصل است که نویسنده تلاش موفقیت آمیزی داشته در معرفی کتابشناسی منابع ایرانی و خارجی درباره بختیاری ها. این بخش می تواند مورد استفاده کسانی قرار بگیرد که علاقمند به پژوهش در زمینه بختیاری ها و فرهنگ ایشان هستند.

فصل دوم، تاریخچه، تعاریف و مفاهیم کاربردی نام گرفته است. نویسنده در این فصل تلاش کرده با ارائه تعاریفی از واژه ها و اصطلاحات فرهنگ، فولکلور، ادبیات کودکان و کودکانه ها، قلمرو پژوهشی خویش را مشخص سازد. کودکانه ها که محور بررسی وی در این کتاب است، اینگونه تعریف شده: «در این تحقیق، هدف از به کار بردن واژه کودکانه ها به طور کلی شامل تمام گونه های ادبیات کودکان است؛ از جمله مَتلها، قصه ها و... و به طور خاص، شامل ترانه های کودکانه یا ترانه های مخصوص و مناسب کودک است؛ چه این اشعار و ترانه ها از زبان خود کودکان به مناسبتهای گوناگون باشد و چه از زبان بزرگترها به گونه ای که به کودک ارتباط پیدا کند و آنها را می توان شامل موارد متنوعی دانست» (ص: 77)

فصل سوم، «مقدمه ای بر شناخت سرزمین و مردم بختیاری» نام دارد که نویسنده در آن ابتدا توصیفی از موقعیت جغرافیایی مناطق بختیاری نشین ارائه کرده است. وی در اینجا ضمن ارائه توضیحاتی درباره قلمرو قدیمی بختیاری ها که بخشهایی از استان اصفهان و مرکزی را نیز شامل می شده، توضیح می دهد که اکنون بختیاری ها دو محدوده مشخص سردسیر در محدوده زاگرس شمالی و گرمسیر در جلگه خوزستان دارند (ص: 81). البته این محدوده همچنان شهرهایی در غرب استان اصفهان و جنوب استان لرستان را نیز شامل می شود. وی سپس وجه تسمیه و تاریخ بختیاری ها را مورد بررسی قرار می دهد. وی در اینجا ابتدا دیدگاهها گوناگون را درباره ایرانی الاصل بودن یا مهاجر بودن بختیاری ها در هنگام لشکرکشی اسکندر یونانی طرح می کند و دیدگاه نخست را قوی تر می داند. آنگاه تاریخ قوم بختیاری را به طور چکیده در دو دوره پیش و پس از اسلام معرفی می کند. در پایان این فصل، توضیحاتی درباره ساختار و سلسله مراتب ایلی در بختیاری و وجه تسمیه هفت لنگ و چهار لنگ ارائه می دهد. ایل بختیاری از دو شاخه هفت لنگ و چهارلنگ تشکیل شده که هر کدام دارای چند باب هستند و هر باب از چند طایفه و هر طایفه از تعدادی تیره و هر تیره متشکل از چند تش است. تش ها نیز مجموعه ای از چند اولاد هستند که خود، از واحدهای کوچکتری به نام کربو [Kor o Bow] شکل گرفته و نهایتاً کوچکترین واحد در بختیاری ها، بهون یا خانواده است (ص: 109). وجه تسمیه هفت لنگ و چهارلنگ هم احتمالاً نسبتهای مالیاتی در دوره صفوی بوده که هفت لنگها که فقیرتر بودند، یک هفتم از مایملک خود و چهارلنگهای که غنی تر بودند، یک چهارم از اموال شان را به عنوان مالیات پرداخت می کردند (ص: 110).

فصل چهارم، «جایگاه کودک در فرهنگ بختیاری» نامگذاری شده است. در این فصل توضیحاتی درباره باورهای عامیانه ای که بختیاری ها درباره کودکان شان، پیش، هنگام و پس از تولد دارند، جشنهایی که برای کودکان می گیرند، شیوه نام گذاری، وسایل مخصوص کودکان در فرهنگ بختیاری، و نهایتاً نقش کودکان در مراسمی که اگرچه مختص آنها نیست، اما آنها نیز می توانند در آن مشارکت داشته باشند (همچون شب یلدا، چهارشنبه سوری و...) ارائه می شود.

فصل پنجم که اصلی ترین فصل کتاب است، به ادبیات کودکان بختیاری پرداخته است. این فصل به دو بخش ادبیات داستانی و ادبیات غیرداستانی کودکان بختیاری تقسیم می شود. در بخش ادبیات داستانی، دو مَتل «مورچه و خروس» و «روباه و دالو» بیان شده است. در بخش ادبیات غیرداستانی (که البته دسته بندی های این بخش کمی گیج کننده و در هم است) به مواردی همچون چیستانها؛ ضرب المثلها؛ و ترانه های کودکانه ای چون: لالایی ها، ترانه های نوازشی، ترانه های بازی، ترانه های کار و اشعار گاگریو (سوگ سروده) می پردازد. در این بخش تلاش شده تا درباره هر نوع ترانه، نمونه هایی بیان شود. نمونه ها ابتدا شرح داده می شوند، آنگاه به ترتیب به سه صورت: 1- با فونت فارسی و به گویش بختیاری؛ 2- با فونت لاتین به گویش بختیاری و نهایتاً 3- با فونت و زبان فارسی نوشته شده اند. برای نمونه، یک مورد از ترانه های بازی را بیان می کنیم:

«بازی نمایشی هَل هَله گرگ چَمبَری:

نوع بازی: سرگرمی- نمایشی؛ گروه سنی 6 -14 سال؛ جنس: پسران و دختران؛ تعداد: 10- 15 نفر؛ محل اجرا: فضای باز

شرح بازی: ابتدا با قرعه کشی یا توافق، یک نفر از گروه را به عنوان گرگ و یک نفر بزرگ تر را به عنوان دالو (Dalu) یا مادربزرگ (زن بزرگسال) انتخاب می کنند. بقیه بازیکنان پشت سر دالو صف می بندند و گرگ نیز در فاصله 1-2 متری و رو به روی دالو می ایستد. بازی با این ترانه آهنگین به این ترتیب شروع می شود:

گرگ: هل هله گرگ چمبری      دالو: به خدا که نیلم نیبری

گرگ: ار ببرم چه ایکنی؟          دالو: خیرد و خمیرت ایکنم

گرگ: دندونا مو تیزترن             دالو: بچی یل مو عزیزترن

گرگ: هونه بُتی کو طرفه؟        دالو: ای طرفه او طرفه

Gorg: hal hale gorge chambari                Dalu: be xoda ke nilom nibari

Gorg: ar bebarom che ikoni?                   Dalu: xird o xamiret ikonom

Gorg: danduna mo tiztaren                     Dalu: bachiyale mo aziztaren

Gorg: hune boti ku tarafe?                      Dalu: I tarafe u Tarafe

گرگ: هل هله (نوعی آوا) گرگ چمبری

دالو (زن بزرگ سال): به خدا که نمی گذارم [او را] ببری.

گرگ: اگر ببرم چکار می کنی؟

دالو: خرد و خمیرت می کنم.

گرگ: دندانهای من تیزترند

دالو: بچه های من عزیزترند

گرگ: خانه خاله کدام طرف است؟

دالو: این طرف است، ان طرف است.

...» (صص: 1-350) و سپس به شرح ادامه بازی می پردازد.

نویسنده همچنین در قسمت لالایی ها، اقدام به ترجمه آثاری از ژوکوفسکی، ایران شناس روسی و لوریمر، ایران شناس انگلیسی دوره قاجار که به گردآوری میدانی لالایی های بختیاری ها در آن دوره پرداخته بودند، کرده است که در نوع خود قابل ستایش است.

این کتاب، با کتابنامه و منابع غنی اش به پایان می رسد.

کتاب یادشده همانگونه که بیان شد، از جهات مختلفی در نوع خود کم نظیر است. البته امیدواریم در چاپهای بعدی این اثر، چند نکته نه چندان مهم زیر در نظر گرفته شود تا خللی در ارزش این اثر وارد نگردد:

ساختار کتاب، همچنان ساختار یک طرح و اثر پژوهشی است و فرمت کتاب ندارد. برای نمونه بهتر است بخش اول کلاً حذف شده (به ویژه مواردی همچون بیان مسئله، ضرورت و اهمیت تحقیق و...) و موارد مهمی همچون معرفی منابع درباره بختیاری ها، در بخشهایی که نیاز به استفاده از آن منابع است آورده شود.

برخی بخشهای این کتاب، چندان ضروری به نظر نمی رسد. برای نمونه: توضیحات درباره جغرافیا و تاریخ بختیاری ها در کتابی که قرار است به طور تخصصی به کودکانه های این قوم بپردازد، نیاز به یک بخش جداگانه و در این حد ندارد.

صفحه آرایی کتاب (به ویژه در مواردی همچون تنظیم فهرست، Header و...) نیاز به دقت بیشتری دارد.

با همه اینها، مطالعه این کتاب به همه کسانی که در زمینه فرهنگ بختیاری، یا سرگرمیهای کودکان مطالعه می کنند، توصیه می شود.

پی نوشت: علی حسین پور دانش آموخته کارشناسی ارشد ایران شناسی است که هم اکنون به عنوان پژوهشگر در بنیاد ایران شناسی، شعبه استان چهارمحال و بختیاری فعالیت می کند.

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294