(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)
Vikipediya

Paxta: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrir
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Rtfroot (munozara | hissa)
8 789 edits
84.54.78.189 (munozara) tomonidan qilingan 3591795-sonli tahrir qaytarildi
Teg: Bekor qilindi
„Havola qoʻshish“ funksiyasi: 3 ta havola qoʻshildi.
 
(12 oraliq tahrir tomonidan 8 foydalanuvchi koʻrsatilmagan)
Qator 2:
[[Fayl:Armenian cotton.jpg|thumb|right|200px|[[Armaniston]]dagi paxtakorlar, 1930-yillar. Hozirda u yerlarda paxta yetishtirilmaydi.]]
 
'''Paxta''', chigitli paxta — gʻoʻzaning tola va chigitdan iborat asosiy mahsuloti. [[Paxta tozalash sanoati|Paxta tozalash]] korxonasida P.gaPaxtaga dastlabki ishlov berish jarayonida chigitdan, avval, toʻqimachilik sanoatining ehtiyoji uchun asosiy mahsulot — tola (uz. 20&nbsp;mm dan uzun) ajratib olinadi. Shuning uchun butun dunyoda P.Paxta tolaning sifatiga qarab baholanadi. Keyin chigitdan kimyo va mahalliy sanoat korxonalarida qoʻllaniladigan lint (momiq) (uz. 20&nbsp;mm dan kam) olinadi. Texnologik uskunalarda P.niPaxtani qayta ishlash va tolani tozalash jarayonida oʻlik (pishib yetilmagan kalta tolali puch chigit, chigallashgan tolalar) va kalta P.Paxta momigʻi (uz. 5,0&nbsp;mm dan kam) chiqadi. P.daPaxtada 30— 35% tola va 50—55% chigit (chigitida 24—29% moy), 2—3% oʻlik tola, 3— 5% kalta momiq boʻladi. Gʻoʻzaning seleksion navi va tolaning yoʻgʻon-ingichkaligiga qarab P.,Paxta oʻrta tolali va uzun tolali turlarga boʻlinadi. P.Paxta qoʻlda va mashina bilan teriladi. P.Paxta tolasiningtolasi pishib yetilganlik koeffitsiyentdakoeffitsiyenti vahamda tashqi koʻrinishi, rangi boʻyicha 5 sanoat naviga va iflos aralashmalarning miqdori hamda namligiga qarab 3 sinfga boʻlinadi.
 
P.Paxta navi tashqi koʻrinish namunasi — paxtaning standart namunalariga solishtirib (klasser usulida), bu usul qanoatlanarli boʻlmasa, lab. usulida pishib yetilganlik koeffitsiyenti boʻyicha aniqlanadi.
 
Toʻqimachilik, yogʻ-moy, gidroliz, kimyo sanoati va xalq xoʻjaligining boshqa tarmoqlari uchun xom ashyo boʻlib xizmat qiladi (qarang [[Paxta tolasi]]).<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>.
 
== Tarixi ==
Paxta eng qadimiy yigiruv ekinlaridan biridir. Inson aynan qachondan paxta tolasini birinchi marta ishlata boshlanganligi aniqlanmagan. Taxminan paxta Hind vodiylarida 7000 yil (m.a.V asr) muqaddam mavjud bo‘lgan. paxta yetishtirish Hindiston va Pokistonning Indus vodiysida boshlangan, keyinchalik Afrika, Arabiston, Suriya va Osiyo bo‘ylab tarqalgan. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, Oʻrta Osiyoda paxtachilik madaniyati VI-VII asrlardan boshlab mavjud. [[Oʻrta Osiyo]] koʻplab mamlakatlar bilan keng va jonli savdo-sotiq olib borgan. G’arbdan Kichik Osiyo va Xitoyga karvonlar oʻtish darvozasi boʻlgan. Oʻrta Osiyoga boshqa mamlakatlardan paxta chigiti shu yoʻl bilan kelgan. X asrda kelib Zarafshon vodiysi va  Marv vohasida paxtachilik keng rivojlangan, yuqori sifatli paxta matolari ishlab chiqarilib, Samarqand, Buxoro bozorlarida sotilgan. XIX asrga kelib Oʻrta Osiyo Chor Rossiyasi mustamlakasiga aylandi va Oʻzbekiston paxtani Rossiyaga yetkazib berila boshladi. Paxtani Rossiya yetkazib berish uchun temir yoʻllar qurildi<ref>{{Kitob manbasi |title=Imperiyaning paxtasi va nefti |year=2021 |author=M. Atyemev |publisher=Forbes |language=rus tilida}}</ref>.  
 
= Etimologiyasi =
'''Paxta''' yumshoq tola boʻlib, [[gʻoʻza]] (''Gossypium'') oʻsimligi urugʻlari atrofida oʻsadi. Paxta deyarli butunlay [[selluloza]]dan iborat.▼
Bu ot tojikcha boʻlib, goʻza oʻsimligining chigitga yopishib hosil boʻladigan oppoq yumshoq tolali mahsuloti maʼnosini anglatadi. (ТжРС, 302 : OʻTIL, I, 580). Bu otdan oʻzbek tilida -chilik qoʻshimchasi bilan paxtachilik mavhum oti yasalgan<ref>{{Kitob manbasi |title=Oʻzbek tilining etimologik lug’ati. III jild |author=Sh.Rahmatullayev |publisher=Universitet |page=187 |year=2009}}</ref>.
 
== Yetishtirilishi ==
Paxta asosan tropik va suptropik iqlimda yetishtiriladi. Yovvoyi paxta navlari xilma-xilligi ayniqsa [[Meksika]], [[Avstraliya]] va [[Afrika]]da yuqori.<ref>[https://web.archive.org/web/20080625045134/http://www.ogtr.gov.au/pdf/ir/biologycotton08.pdf The Biology of Gossypium hirsutum L. and Gossypium barbadense L. (cotton)]. ogtr.gov.au</ref>▼
Koʻsak pishganda uning boʻlaklari – chanoqlarining yuqori qismi bir-biridan ajraladi (koʻsak ochiladi) va paxta qoʻl yoki mashinada terib olinadi. Uning chigitdan ajratilgan tolasi uzunligi 20-36 mm dan (oʻrta tolali g‘oʻzada); 37-42 mm gacha (ingichka tolali g‘oʻzada); 20 mm dan qisqasi lint (momiq) deb ataladi<ref>{{Kitob manbasi |title=Ensiklopedik lugʻat |year=1988 |publisher=OʻzSE bosh redaksiyasi}}</ref>.
 
== Ipak paxta va paxta tozalash ==
Ipak paxta tolasi ingichka, uzun va pishiq paxta. Paxta tozalash: Paxtani xas-xashak, chang-toʻzondan tozalash; 2) paxtani chigitdan ayirish; Chigitdan ajratilgan shu mahsulot: momiq deyiladi<ref>{{Kitob manbasi |title=Oʻzbek tilining izohli lugʻati |year=2006}}</ref>.
 
== Paxtachilik ==
Paxtachilik – dehqonchilikning toʻqimachilik va boshqa sanoat tarmoqlari uchun eng qimmatli xom ashyo boʻlmish paxta yetishtirish bilan shug‘ullanuvchi tarmog‘i. Paxtachilik Hindiston, Xitoy, Eron, Peru va Meksika kabi mamlakatlarning eng qadimiy dehqonchilik tarmoqlaridan biridir. Oʻrta Osiyodagi Sovet respublikalari ham eng qadimgi paxtachilik rayonlaridan hisoblanadi. SSSRda paxta, asosan, Oʻzbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, qisman [[Ozarbayjon]], Armaniston, Qirg‘iziston va Qozog‘istonning janubiy tumanlarida ekiladi. Bular ichida Oʻzbekiston yalpi hosil va paxta maydoni jihatidan birinchi oʻrinda turadi. Paxta yana AQSh, Braziliya, Meksika, MAR, Pokiston, Turkiya, Afg‘oniston hamda Osiyo, Afrika, Amerika, Avstraliya va Yevropadagi ayrim mamlakatlarda yetishtiriladi<ref>{{Kitob manbasi |title=O‘simlikshunoslikka oid ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘at |author=S.Muhamadxonov, F.Jongurazov |publisher=Mehnat |year=1989 |page=278}}</ref>.
 
== Paxta ramzlarda ==
Paxta ramzi Oʻzbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston, Pokiston, Indoneziya, Shimoliy Makedoniya, Angoliya, Tanzaniya, Uganda kabi davlatlarning gerb yoki bayroqlarida bor. Paxta Oʻzbekistonning oltin bilan teng milliy boyligi boʻlgani uchun ,,Oq oltin” nomini olgan.  
 
== Paxta yetishtirish ==
▲'''Paxta''' yumshoq tola boʻlib, [[gʻoʻza]] (''Gossypium'') oʻsimligi urugʻlari atrofida oʻsadi. Paxta deyarli butunlay [[selluloza]]dan iborat.
 
▲Paxta asosan tropik va suptropik iqlimda yetishtiriladi. Yovvoyi paxta navlari xilma-xilligi ayniqsa [[Meksika]], [[Avstraliya]] va [[Afrika]]da yuqori.<ref>[https://web.archive.org/web/20080625045134/http://www.ogtr.gov.au/pdf/ir/biologycotton08.pdf The Biology of Gossypium hirsutum L. and Gossypium barbadense L. (cotton)]. ogtr.gov.au</ref>.
 
Paxta tolasidan [[ip]] eshiladi, [[gazlama]] tayyorlanadi. Paxta matolar qadimdan maʼlum: Meksika va [[Pokiston]]da eramizdan avvalgi 5000-yillarga oid paxta gazlamalar topilgan.
 
Bugungi kunda dunyo boʻylab yiliga 25 million [[tonna]]gacha paxta yetishtiriladi, paxta uchun sugʻoriladigan yerlarning 2,5%i ajratilgan. [[Xitoy]] paxta yetishtirish boʻyicha birinchi oʻrinda turadi.<ref>[http://www.naturalfibres2009.org/en/fibres/cotton.html "Natural fibres: Cotton"] {{Webarchivewebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110903094603/http://www.naturalfibres2009.org/en/fibres/cotton.html |date=3-sentabr 2011-yil }}, International Year of Natural Fibres</ref>.
 
===Yetishtiruvchi Eng koʻp paxta yetishtiruvchi mamlakatlar ===
{| cellpadding="4" align="left" style="margin: 1em 1em 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; font-size: 90 %; "
|
Qator 25 ⟶ 43:
! Mamlakat || [[1985]] || [[1995]] || [[2005]]
|-
| {{bayroqFlagicon|IndiaHindiston}} [[Hindiston]] || 7 533 || 9 035 || 9 100
|-
| {{USA}} || 4 140 || 6 478 || 5 586
|-
| {{bayroqFlagicon|the People's Republic of ChinaXitoy}} [[Xitoy]] || 5 140 || 5 422 || 5 060
|-
| {{bayroqFlagicon|PakistanPokiston}} [[Pokiston]] || 2 364 || 2 997 || 3 096
|-
| {{bayroqFlagicon|UzbekistanOʻzbekiston}} [[Oʻzbekiston]] || || 1 493 || 1 390
|-
| {{bayroqFlagicon|BrazilBraziliya}} [[Braziliya]] || 3 590 || 1 191 || 1 254
|-
| {{bayroqFlagicon|NigeriaNigeriya}} [[Nigeriya]] || 220 || 431 || 630
|-
| {{bayroqFlagicon|TurkeyTurkiya}} [[Turkiya]] || 660 || 741 || 600
|-
| {{bayroqFlagicon|TurkmenistanTurkmaniston}} [[Turkmaniston]] || || 607 || 600
|-
| {{bayroqFlagicon|Mali}} [[Mali]] || 146 || 336 || 551
|}</div>
|
{| class='standard'
Qator 51 ⟶ 69:
! Mamlakat || [[1985]] || [[1995]] || [[2005]]
|-
| {{bayroqFlagicon|the People's Republic of ChinaXitoy}} [[Xitoy]] || 4 147 || 4 768 || 5 700
|-
| {{USA}} || 2 924 || 3 897 || 5 164
|-
| {{bayroqFlagicon|IndiaHindiston}} [[Hindiston]] || 1 484 || 2 186 || 2 475
|-
| {{bayroqFlagicon|PakistanPokiston}} [[Pokiston]] || 1 217 || 1 802 || 2 122
|-
| {{bayroqFlagicon|UzbekistanOʻzbekiston}} [[Oʻzbekiston]] || || 1 265 || 1 250
|-
| {{bayroqFlagicon|BrazilBraziliya}} [[Braziliya]] || 943 || 479 || 1 196
|-
| {{bayroqFlagicon|TurkeyTurkiya}} [[Turkiya]] || 518 || 851 || 800
|-
| {{bayroqFlagicon|AustraliaAvstraliya}} [[Avstraliya]] || 267 || 421 || 578
|-
| {{bayroqFlagicon|GreeceGretsiya}} [[Yunoniston]] || 168 || 433 || 359
|-
| {{bayroqFlagicon|SyriaSuriya}} [[Suriya]] || 170 || 216 || 331
|}
|}
{{clear}}
 
== Manbalar ==
Qator 82 ⟶ 101:
 
{{chala}}
 
[[Turkum:Paxta]]
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Paxta" dan olindi