(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)
Kontent qismiga oʻtish

Mongol tili: Versiyalar orasidagi farq

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrir
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Tahrir izohi yoʻq
eski holiga qaytarildi
 
(9 oraliq tahrir tomonidan 6 foydalanuvchi koʻrsatilmagan)
Qator 1: Qator 1:
{{Til
'''Mongol tili''', moʻgʻul tili -moʻgʻul tillaridan biri, Mongoliyaning rasmiy tili (1921 y.dan), xalxa lahjasi asosida rivojlanmoqda, shuning uchun "xalhamongol tili" deb ham ataladi; XXRning Ichki Mongoliya hududida xdm qabilalararo til sifatida qoʻllanadi. 5 mln.dan ortikrok, kishi soʻzlashadi. 14—15-a.larda shakllangan. Bir qancha lahja va shevalari boʻlib, ular, asosan, dj, dz, s, ch singari qorishiq undoshlarning qoʻllanish-qoʻllanmasligi bilan oʻzaro ajralib turadi. Kdd. yozuvli M.t. moʻgʻullarningyozma adabiy tili hisoblanadi. Ichki Mon-goliyada qoʻllanadi. Mongoliyada 1945 y.dan rus alifbosi asosida unga 2 ta harf qoʻshish bilan yangi moʻgʻul yozuvi joriy qilingan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
|nomi= Moʻgʻul tili
|milliy nom= Монгол хэл<br>{{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ|lang=mn}}
|xarita =Idioma mongol.png
|mamlakatlar= {{MNG}}, {{CHN}}, {{RUS}}, {{TWN}}, {{USA}}, {{AFG}}
|holati=
|rasmiy= {{MNG}}<br>
'''Mintaqaviy til sifatida:'''<br>
{{CHN}}: ''Ichki Moʻgʻulistonda''<br>
{{RUS}}: ''Buryatiya; Qalmoqiston; Irkutsk viloyatida'';
[[Qirgʻiziston]]: ''Issiqkoʻl viloyatida''
|biluvchilar= 5,7 mln.
|tartiblovchi_tashkilot =
|oʻrin= (Soʻzlashuvchilar soni boʻyicha tillar roʻyxati)
|turkumlanishi = Turkumlanishi
|til oilasi= [[Oltoy tillari]]
|turkum= [[Moʻgʻul tillari]]
|yozuv= ''moʻgʻul kirill alifbosi, eski moʻgʻul yozuvi''
|til_kodlari = Til kodlari
|iso1= мон 463
|iso2=
|iso3=
}}
'''Mongol tili''', '''moʻgʻul tili''' — [[moʻgʻul tillari|moʻgʻul tillaridan]] biri, [[Moʻgʻuliston|Mongoliyaning]] rasmiy tili (1921-yildan), xalxa lahjasi asosida rivojlanmoqda, shuning uchun '''«xalxa mongol»''' deb ham ataladi; [[Xitoy|XXRning]] [[Ichki Mongoliya]] hududida xdm qabilalararo til sifatida qoʻllanadi. 5 mln.dan ortiqroq kishi soʻzlashadi. 14—15-asrlarda shakllangan. Bir qancha lahja va shevalari boʻlib, ular, asosan, '''dj, dz, s, ch''' singari qorishiq undoshlarning qoʻllanish-qoʻllanmasligi bilan oʻzaro ajralib turadi. Mongoliyada 1945-yildan [[rus alifbosi]] asosida unga 2 ta harf qoʻshish bilan yangi moʻgʻul yozuvi joriy qilingan<ref>OʻzME</ref>.
Sintaksisi [[aniqlovchi|aniqlovchining]] aniqlanmishdan keyin kelishi, [[kesim|kesimning]] odatda soʻz oxirida kelishi hamda [[kelishik|kelishiklarda]] aniqlovchi aniqlanmish bilan moslashmasligi bilan xarakterlanadi.
Hozirgi moʻgʻul tilida 7 ta unli mavjud. Unlilar choʻziq va qisqa boʻlishi mumkin, choʻziq unlilar harfni ikki baravar koʻpaytirish orqali yozma ravishda ifodalanadi. Soʻz oʻrtasida qisqa urgʻusiz unlilar hech qachon talaffuz qilinmaydi: ''болох'' «boʻlmoq» [болх], ''мэдэх'' «bilmoq» [мэдх]{{sfn|Скородумова|2002|p=5}}. [[Singarmonizm]] hodisasi mavjud. Moʻgʻul tilida [[urgʻu]] odatda birinchi boʻgʻinga, choʻziq unli yoki diftongga tushadi.
Moʻgʻul tilida gapda qatʼiy soʻz tartibi mavjud. [[Ega]] har doim gapni tugatadigan [[kesim|kesimdan]] oldin keladi. Soʻroq gaplarda gap oxirida joylashtirilgan soʻroq yuklamalari ishlatiladi; ''уу'' yuklamasi qattiq undosh bilan tugaydigan soʻzlardan keyin, ''үү'' — yumshoq undoshlardan keyin keladi: ''Энэ ном уу?'' «Bu kitobmi?», ''Энэ дэвтэр үү?'' «Bu daftarmi?», shuningdek ''ую'' va ''юү'' yuklamalari choʻziq unli bilan tugagan soʻzlardan keyin ishlatiladi (ую - qattiq soʻzlarda, юү - yumshoq soʻzlarda qoʻllaniladi): ''Энэ ширээ юү?'' «Bu stolmi?», Энэ карандаа юу? «Bu qalammi?». ''Be'' yuklamasi (m, n, l dan keyin) va ''ve'' (boshqa hollarda) soʻroq soʻzlari boʻlgan soʻroq gaplarda ishlatiladi: ''Энэ хэн бэ?'' «Bu kim?». Muqobil savol soʻroq gapni toʻliq takrorlash orqali hosil boʻladi: ''Энэ ном уу, дэвтэр үү?'' «Bu kitobmi yo daftarmi?»{{sfn|Скородумова|2002|p=17}}.
Moʻgʻul tilida turkiy tillardan oʻzlashgan soʻzlar mavjud: оточ «shifokor», ''шат'' «narvon, shoti», ''буурцаг'' «noʻxat» va boshqalar. [[sanskrit|Sanskrit tilidan]] (diniy buddizm adabiyotidan, koʻpincha tibet tili orqali): ''тив'' «qitʼa», ''хийд'' «monastir» va boshqalar. Tibet tilidan: ''даваа'' «dushanba», ''лхагва'' «chorshanba», ''аравнайлах'' «yoritmoq» va boshqalar. [[xitoy tili|Xitoy tilidagi]] oʻzlashmalar moʻgʻul tilida qadim zamonlardan beri paydo mavjud: eng koʻp xitoycha soʻzlar mumtoz moʻgʻul yozma tilida kuzatilgan (XVI-XX asrlar); [[moʻgʻullar|moʻgʻullarning]] [[xitoylar]] bilan savdosi natijasida ushbu oʻzlashma soʻzlari bir qismi tilga kirib bordi va ularning muhim qismi mumtoz moʻgʻul yozma tilidan kelib chiqdi; zamonaviy moʻgʻul tilida ishlatiladigan xitoycha soʻzlar: ''цай'' «choy», ''байцаа'' «karam», ''лууван'' «sabzi», ''жанжин'' «qoʻmondon» va boshqalarni aytish oʻtish mumkin. Boshqa tillardan olingan oʻzlashmalar ham mavjud: [[rus tili|rus]], [[tungus-manjur tillari|tungus-manjur]], [[fors tili|fors]], [[arab tili|arab]], [[grek tili|yunon]] (masalan, ''ном'' «kitob», [[uygʻur tili|uygʻur tili]] orqali [[sugʻd tili|sugʻd tilidan]] oʻzlashgan) va boshqa tillardan oʻzlashmalar bor<ref>Ульзетуева, З. Д. Современный монгольский язык. — Чита: ЧитГУ, 2010. — 230 с.</ref>.

== Alifbosi ==

Moʻgʻul alifbosida 35 ta harf boʻlib, ''к'', ''ф'', ''щ'' va ''п'' harflari faqatgina oʻzlashma soʻzlarda uchraydi; ''в'' va ''р'' harflari esa, soʻz boshida kelmaydi{{sfn|Скородумова|2002|p=4}}:

{| class="wikitable sortable" style="text-align:center;"
! №.
! Koʻrinishi
! Nomi
! [[Xalqaro fonetik alifbo|XFA]]<ref>Svantesson, Jan-Olof, Anna Tsendina, Anastasia Karlsson, Vivan Franzén. 2005. The Phonology of Mongolian. New York: Oxford University Press: 30-40.</ref>
! ISO 9
! Lotinchada
|-
| 1
| Аа
|''а''
| {{IPA|a}}
| a
| a
|-
| 2
| Бб
|''бэ''
| {{IPA|p, pʲ, b}}
| b
| b
|-
| 3
| Вв
|''вэ''
| {{IPA|w, wʲ}}
| v
| v
|-
| 4
| Гг
|''гэ''
| {{IPA|ɡ, ɡʲ, k, ɢ}}
| g
| g
|-
| 5
| Дд
|''дэ''
| {{IPA|t, tʲ, d}}
| d
| d
|-
| 6
| Ее
|''е''
| {{IPA|jɛ~jɜ, e}}
| e
| ye
|-
| 7
| Ёё
|''ё''
| {{IPA|jɔ}}
| ë
| yo, yö
|-
| 8
| Жж
|''жэ''
| {{IPA|tʃ, dʒ}}
| ž (zh)
| j
|-
| 9
| Зз
|''зэ''
| {{IPA|ts, dz}}
| z
| z
|-
| 10
| Ии
|''и''
| {{IPA|i}}
| i
| i
|-
| 11
| Йй
|''хагас и''
| {{IPA|i}}
| j
| ĭ
|-
| 12
| Кк
|''ка''
| ({{IPA|kʰ}}, {{IPA|kʰʲ}})
| k
| k
|-
| 13
| Лл
|''эл''
| {{IPA|ɮ}}, {{IPA|ɮʲ}}
| l
| l
|-
| 14
| Мм
|''эм''
| {{IPA|m}}, {{IPA|mʲ}}
| m
| m
|-
| 15
| Нн
|''эн''
| {{IPA|n}}, {{IPA|nʲ}}, {{IPA|ŋ}}
| n
| n
|-
| 16
| Оо
|''о''
| {{IPA|ɔ}}
| o
| o
|-
| 17
| Өө
|''ө''
| {{IPA|o}}
| ô
| ö
|-
| 18
| Пп
|''пэ''
| ({{IPA|pʰ}}, {{IPA|pʰʲ}})
| p
| p
|-
| 19
| Рр
|''эр''
| {{IPA|r}}, {{IPA|rʲ}}
| r
| r
|-
| 20
| Сс
|''эс''
| {{IPA|s}}
| s
| s
|-
| 21
| Тт
|''тэ''
| {{IPA|tʰ}}, {{IPA|tʰʲ}}
| t
| t
|-
| 22
| Уу
|''у''
| {{IPA|ʊ}}
| u
| u
|-
| 23
| Үү]]
|''ү''
| {{IPA|u}}
| ù
| ü
|-
| 24
| Фф
|''фэ'', ''фа'', ''эф''
| ({{IPA|f}})
| f
| f
|-
| 25
| Хх
|''хэ'', ''ха''
| {{IPA|x}}, {{IPA|xʲ}}
| h
| x (kh)
|-
| 26
| Цц
|''цэ''
| {{IPA|tsʰ}}
| c
| c (ts)
|-
| 27
| Чч
|''чэ''
| {{IPA|tʃʰ}}
| č
| ch
|-
| 28
| Шш
|''ша'', ''эш''
| {{IPA|ʃ}}
| š
| sh
|-
| 29
| Щщ
|''ща'', ''эшчэ''
| ({{IPA|stʃ}})
| ŝ
| šč
|-
| 30
| Ъъ
|''хатуугийн тэмдэг''
|
| ʺ
| ʼ
|-
| 31
| Ыы
|''эр үгийн ы''
| {{IPA|i}}
| y
| y
|-
| 32
| Ьь
|''зөөлний тэмдэг''
| {{IPA|ʲ}}
| ʹ
|
|-
| 33
| Ээ
|''э''
| {{IPA|e}}
| è
| e
|-
| 34
| Юю
|''ю''
| {{IPA|jʊ}}, {{IPA|ju}}
| û
| yu, yü
|-
| 35
| Яя
|''я''
| {{IPA|ja}}, {{IPA|j}}
| â
| ya
|}


== Manbalar ==
== Manbalar ==
{{manbalar}}
{{manbalar}}


{{stub}}
{{OʻzME}}
{{no iwiki}}
{{lang-stub}}
{{Tashqi havolalar}}


[[Turkum:Tillar]]
{{OʻzME}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->

3-Sentyabr 2022, 13:45 dagi (joriy) koʻrinishi

Moʻgʻul tili
Milliy nomi Монгол хэл
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ
Mamlakatlar Mogʻuliston bayrogʻi Mongoliya , Xitoy bayrogʻi Xitoy , Rossiya bayrogʻi Rossiya , Tayvan bayrogʻi Tayvan, AQSH bayrogʻi AQSh, Afgʻoniston bayrogʻi Afgʻoniston
Rasmiylik holati

Mogʻuliston bayrogʻi Mongoliya
Mintaqaviy til sifatida:
Xitoy bayrogʻi Xitoy  : Ichki Moʻgʻulistonda
Rossiya bayrogʻi Rossiya  : Buryatiya; Qalmoqiston; Irkutsk viloyatida;

Qirgʻiziston: Issiqkoʻl viloyatida
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni 5,7 mln.
Turkumlanishi
Turkum Moʻgʻul tillari
Til oilasi Oltoy tillari
Alifbosi moʻgʻul kirill alifbosi, eski moʻgʻul yozuvi
Til kodlari
ISO 639-1 мон 463

Mongol tili, moʻgʻul tili — moʻgʻul tillaridan biri, Mongoliyaning rasmiy tili (1921-yildan), xalxa lahjasi asosida rivojlanmoqda, shuning uchun «xalxa mongol» deb ham ataladi; XXRning Ichki Mongoliya hududida xdm qabilalararo til sifatida qoʻllanadi. 5 mln.dan ortiqroq kishi soʻzlashadi. 14—15-asrlarda shakllangan. Bir qancha lahja va shevalari boʻlib, ular, asosan, dj, dz, s, ch singari qorishiq undoshlarning qoʻllanish-qoʻllanmasligi bilan oʻzaro ajralib turadi. Mongoliyada 1945-yildan rus alifbosi asosida unga 2 ta harf qoʻshish bilan yangi moʻgʻul yozuvi joriy qilingan[1]. Sintaksisi aniqlovchining aniqlanmishdan keyin kelishi, kesimning odatda soʻz oxirida kelishi hamda kelishiklarda aniqlovchi aniqlanmish bilan moslashmasligi bilan xarakterlanadi. Hozirgi moʻgʻul tilida 7 ta unli mavjud. Unlilar choʻziq va qisqa boʻlishi mumkin, choʻziq unlilar harfni ikki baravar koʻpaytirish orqali yozma ravishda ifodalanadi. Soʻz oʻrtasida qisqa urgʻusiz unlilar hech qachon talaffuz qilinmaydi: болох «boʻlmoq» [болх], мэдэх «bilmoq» [мэдх][2]. Singarmonizm hodisasi mavjud. Moʻgʻul tilida urgʻu odatda birinchi boʻgʻinga, choʻziq unli yoki diftongga tushadi. Moʻgʻul tilida gapda qatʼiy soʻz tartibi mavjud. Ega har doim gapni tugatadigan kesimdan oldin keladi. Soʻroq gaplarda gap oxirida joylashtirilgan soʻroq yuklamalari ishlatiladi; уу yuklamasi qattiq undosh bilan tugaydigan soʻzlardan keyin, үү — yumshoq undoshlardan keyin keladi: Энэ ном уу? «Bu kitobmi?», Энэ дэвтэр үү? «Bu daftarmi?», shuningdek ую va юү yuklamalari choʻziq unli bilan tugagan soʻzlardan keyin ishlatiladi (ую - qattiq soʻzlarda, юү - yumshoq soʻzlarda qoʻllaniladi): Энэ ширээ юү? «Bu stolmi?», Энэ карандаа юу? «Bu qalammi?». Be yuklamasi (m, n, l dan keyin) va ve (boshqa hollarda) soʻroq soʻzlari boʻlgan soʻroq gaplarda ishlatiladi: Энэ хэн бэ? «Bu kim?». Muqobil savol soʻroq gapni toʻliq takrorlash orqali hosil boʻladi: Энэ ном уу, дэвтэр үү? «Bu kitobmi yo daftarmi?»[3]. Moʻgʻul tilida turkiy tillardan oʻzlashgan soʻzlar mavjud: оточ «shifokor», шат «narvon, shoti», буурцаг «noʻxat» va boshqalar. Sanskrit tilidan (diniy buddizm adabiyotidan, koʻpincha tibet tili orqali): тив «qitʼa», хийд «monastir» va boshqalar. Tibet tilidan: даваа «dushanba», лхагва «chorshanba», аравнайлах «yoritmoq» va boshqalar. Xitoy tilidagi oʻzlashmalar moʻgʻul tilida qadim zamonlardan beri paydo mavjud: eng koʻp xitoycha soʻzlar mumtoz moʻgʻul yozma tilida kuzatilgan (XVI-XX asrlar); moʻgʻullarning xitoylar bilan savdosi natijasida ushbu oʻzlashma soʻzlari bir qismi tilga kirib bordi va ularning muhim qismi mumtoz moʻgʻul yozma tilidan kelib chiqdi; zamonaviy moʻgʻul tilida ishlatiladigan xitoycha soʻzlar: цай «choy», байцаа «karam», лууван «sabzi», жанжин «qoʻmondon» va boshqalarni aytish oʻtish mumkin. Boshqa tillardan olingan oʻzlashmalar ham mavjud: rus, tungus-manjur, fors, arab, yunon (masalan, ном «kitob», uygʻur tili orqali sugʻd tilidan oʻzlashgan) va boshqa tillardan oʻzlashmalar bor[4].

Alifbosi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moʻgʻul alifbosida 35 ta harf boʻlib, к, ф, щ va п harflari faqatgina oʻzlashma soʻzlarda uchraydi; в va р harflari esa, soʻz boshida kelmaydi[5]:

№. Koʻrinishi Nomi XFA[6] ISO 9 Lotinchada
1 Аа а a a a
2 Бб бэ p, pʲ, b b b
3 Вв вэ w, wʲ v v
4 Гг гэ ɡ, ɡʲ, k, ɢ g g
5 Дд дэ t, tʲ, d d d
6 Ее е jɛ~jɜ, e e ye
7 Ёё ё jɔ ë yo, yö
8 Жж жэ tʃ, dʒ ž (zh) j
9 Зз зэ ts, dz z z
10 Ии и i i i
11 Йй хагас и i j ĭ
12 Кк ка (kʰ, kʰʲ) k k
13 Лл эл ɮ, ɮʲ l l
14 Мм эм m, mʲ m m
15 Нн эн n, nʲ, ŋ n n
16 Оо о ɔ o o
17 Өө ө o ô ö
18 Пп пэ (pʰ, pʰʲ) p p
19 Рр эр r, rʲ r r
20 Сс эс s s s
21 Тт тэ tʰ, tʰʲ t t
22 Уу у ʊ u u
23 Үү]] ү u ù ü
24 Фф фэ, фа, эф (f) f f
25 Хх хэ, ха x, xʲ h x (kh)
26 Цц цэ tsʰ c c (ts)
27 Чч чэ tʃʰ č ch
28 Шш ша, эш ʃ š sh
29 Щщ ща, эшчэ (stʃ) ŝ šč
30 Ъъ хатуугийн тэмдэг ʺ ʼ
31 Ыы эр үгийн ы i y y
32 Ьь зөөлний тэмдэг ʲ ʹ
33 Ээ э e è e
34 Юю ю jʊ, ju û yu, yü
35 Яя я ja, j â ya

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ OʻzME
  2. ↑ Скородумова 2002, s. 5.
  3. ↑ Скородумова 2002, s. 17.
  4. ↑ Ульзетуева, З. Д. Современный монгольский язык. — Чита: ЧитГУ, 2010. — 230 с.
  5. ↑ Скородумова 2002, s. 4.
  6. ↑ Svantesson, Jan-Olof, Anna Tsendina, Anastasia Karlsson, Vivan Franzén. 2005. The Phonology of Mongolian. New York: Oxford University Press: 30-40. 



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mongol_tili&oldid=2830524" dan olindi