Indeýler: Wersiýalaryň arasyndaky tapawut

Content deleted Content added

Inline

04:41, 12 fewral 2022 senesinde sahypanyň iň soňky wersiýasy

Indeýler Amerikanyň ýerli ilatynyň umumy ady (eskimoslardan we aleutlardan başgasy). Bu at ilkinji deňizde ýüzüjileriň (15 asyryň aýagynda H. Kolumb we b.) Atlantik okeanyň aňyrsynda açan ýerlerine Hindistan diýip ýalňyş düşünmeklerinden gelýär. Indeýler antropologik gurluşy taýdan amerikan jynsyna degişli. Amerikadaky indeýleriň umumy sany takmynan 30 milliondan gowrak (1960). Indeýleriň dil bölünşigi örän köp. Olaryň dili entek ylmy taýdan kadaly öwrenilmändir. Indeýleriň dini ynançlary boýunça geçmişde dürli urug-taýpa kultlarynda (şamanism, totemizm galyndylary we.b) uýmak bolupdyr. Häzirki indeýlerde şol kultlar hudaýlar hökmünde Amerikanyň diňe barmasy kyn we çet sebitlerinde ýaşaýan taýpalarda saklanyp galypdyr. Indeýleriň köpüsi hristiançylygy: Günorta Amerikada, esasan, katolizmi, Demirgazyk Amerikada ýaşaýanlaryň aglabasy bolsa protestantizmiň dürli mezheplerini kabul edipdirler. Indeýleriň we eskimoslaryň ata-babalary 30-20 müňýyllyklarda demirgazyk-gündogar Aziýadan Bering bogazynyň üsti bilen Amerika göçüp barypdyrlar diýip çak edilýär. Amerikanyň ýewropalylar tarapyndan koloniýalaşdyrylyp ugralmagy bilen (16-njy asyrdan başlap), indeýleriň durmuşynda düýpli özgerişikler bolup başlaýar. Ýewropa kolonizatorlary indeýleriň tebigy ösüşini togtatmaga çalyşýarlar. Kolonizatorlar demirgazyk Amerikada indeýleriň köpüsini garypdyrlar, ep-esli bölegi bolsa ABŞ-nyň we Kanadanyň rezerwasiýalaryna göçürilipdir. Diňe materigiň çet demirgazygyndaky ýerli indeýler ýarym çarwa durmuşynda ýaşaýarlar, ABŞ-daky indeýleriň köp bölegi amerikanlar bilen assimilleşip Amerikanys şäher we oba proletariatynyň hem-de garyp fermerleriniň hataryna goşulýarlar. Latyn Amerikasyndaky (West-Hindistan, Urugway, Argentina) indeýleriň köp taýpalary gyrlypdyr. Indeýleriň diňe az bölegi Amazonka derýasynyn basseýniniň çet ýerlerinde öz medeni-durmuş gurluşyny saklapdyr. Latyn Amerikasyndaky birnäçe ýurtlaryň häzirki milletleriniň (meksikanlaryň, paragwaýlaryň, peruanlaryň) we beýlekileriň emele gelmeginde indeýler olaryň esasy düzüm bölegi bolýar. Birnäçe döwletlerde ispan dili bilen birlikde indeýleriň dili hem ulanylýar (ýagny-keçýa-Peruda, Boliwiýada, Ekuadorda, guarani- Paragwaýda ikinji resmi dil hasap edilýär.). Indeýleriň dünýä medeniýetine goşan goşandy uludyr. Indeýler ajaýyp arhitektura ýadygärliklerini, şekillendiriş sungatyny, şahyrana halk döredijiligini döretdi.

Bu jemgyýet makala ownuk makaladyr. Ony üýtgetmek hem-de ösdürmek arkaly Wikipediýa kömek edip bilersiňiz.

@@ Setir 1: / Setir 1: @@
-[[Faýl:Amerikanska folk, Nordisk familjebok.jpg|330px|thumb|]]
+[[Faýl:Amerikanska folk, Nordisk familjebok.jpg|330px|thumb]]
 '''Indeýler''' Amerikanyň ýerli ilatynyň umumy ady (eskimoslardan we aleutlardan başgasy). Bu at ilkinji deňizde ýüzüjileriň (15 asyryň aýagynda H. Kolumb we b.) [[Atlantik okean]]yň aňyrsynda açan ýerlerine Hindistan diýip ýalňyş düşünmeklerinden gelýär. Indeýler antropologik gurluşy taýdan amerikan jynsyna degişli. Amerikadaky indeýleriň umumy sany takmynan 30 milliondan gowrak ([[1960]]). Indeýleriň dil bölünşigi örän köp. Olaryň dili entek ylmy taýdan kadaly öwrenilmändir. Indeýleriň dini ynançlary boýunça geçmişde dürli urug-taýpa kultlarynda (şamanism, totemizm galyndylary we.b) uýmak bolupdyr. Häzirki indeýlerde şol kultlar hudaýlar hökmünde Amerikanyň diňe barmasy kyn we çet sebitlerinde ýaşaýan taýpalarda saklanyp galypdyr. Indeýleriň köpüsi hristiançylygy: Günorta Amerikada, esasan, katolizmi, Demirgazyk Amerikada ýaşaýanlaryň aglabasy bolsa protestantizmiň dürli mezheplerini kabul edipdirler. Indeýleriň we eskimoslaryň ata-babalary 30-20 müňýyllyklarda demirgazyk-gündogar Aziýadan Bering bogazynyň üsti bilen Amerika göçüp barypdyrlar diýip çak edilýär. Amerikanyň ýewropalylar tarapyndan koloniýalaşdyrylyp ugralmagy bilen (16-njy asyrdan başlap), indeýleriň durmuşynda düýpli özgerişikler bolup başlaýar. Ýewropa kolonizatorlary indeýleriň tebigy ösüşini togtatmaga çalyşýarlar. Kolonizatorlar demirgazyk Amerikada indeýleriň köpüsini garypdyrlar, ep-esli bölegi bolsa ABŞ-nyň we Kanadanyň rezerwasiýalaryna göçürilipdir. Diňe materigiň çet demirgazygyndaky ýerli indeýler ýarym çarwa durmuşynda ýaşaýarlar, ABŞ-daky indeýleriň köp bölegi amerikanlar bilen assimilleşip Amerikanys şäher we oba proletariatynyň hem-de garyp fermerleriniň hataryna goşulýarlar. Latyn Amerikasyndaky (West-Hindistan, Urugway, [[Argentina]]) indeýleriň köp taýpalary gyrlypdyr. Indeýleriň diňe az bölegi Amazonka derýasynyn basseýniniň çet ýerlerinde öz medeni-durmuş gurluşyny saklapdyr. Latyn Amerikasyndaky birnäçe ýurtlaryň häzirki milletleriniň (meksikanlaryň, paragwaýlaryň, peruanlaryň) we beýlekileriň emele gelmeginde indeýler olaryň esasy düzüm bölegi bolýar. Birnäçe döwletlerde ispan dili bilen birlikde indeýleriň dili hem ulanylýar (ýagny-keçýa-Peruda, Boliwiýada, Ekuadorda, guarani- Paragwaýda ikinji resmi dil hasap edilýär.). Indeýleriň dünýä medeniýetine goşan goşandy uludyr. Indeýler ajaýyp arhitektura ýadygärliklerini, şekillendiriş sungatyny, şahyrana halk döredijiligini döretdi.
-[[Kategoriýa:Milletler]]
+[[Kategoriýa:Halklar]]
+[[Kategoriýa:Indeýler]]
+{{Jemgyýet-ownuk}}
-[[ar:أمريكيون أصليون]]
-[[az:Hindilər]]
-[[bat-smg:Indienā]]
-[[be:Індзейцы]]
-[[be-x-old:Індзейцы]]
-[[bg:Индианци]]
-[[bs:Domorodački narodi Amerike]]
-[[ca:Pobles indígenes d'Amèrica]]
-[[cs:Indiáni]]
-[[da:Oprindelige amerikanere]]
-[[de:Indianer]]
-[[el:Ιθαγενείς πληθυσμοί της Αμερικής]]
-[[en:Indigenous peoples of the Americas]]
-[[eo:Indianoj]]
-[[es:Amerindio]]
-[[et:Indiaanlased]]
-[[eu:Amerindiar]]
-[[fa:سرخ‌پوست]]
-[[fi:Intiaanit]]
-[[fr:Amérindiens]]
-[[fy:Yndianen]]
-[[gl:Amerindio]]
-[[he:אינדיאנים]]
-[[hi:इंडियन (अमेरिका के आदिवासी)]]
-[[hr:Indijanci]]
-[[hu:Indiánok]]
-[[ia:Indiano american]]
-[[id:Suku Indian]]
-[[is:Frumbyggjar Ameríku]]
-[[it:Nativi americani]]
-[[ja:アメリカ州の先住民族]]
-[[kn:ಅಮೇರಿಕ ಖಂಡಗಳ ಸ್ಥಳೀಯ ಜನ]]
-[[ko:아메리카 토착민]]
-[[ku:Amerîkiyên resen]]
-[[la:Indi Americani]]
-[[lt:Indėnai]]
-[[lv:Amerikas pamatiedzīvotāji]]
-[[mg:Tera-tan' Amerika]]
-[[mk:Американски староседелци]]
-[[mr:मूळचे अमेरिकन]]
-[[ms:Amerindian]]
-[[mzn:سرخپوست]]
-[[nah:Mācēhualtlācatl]]
-[[nl:Indianen]]
-[[nn:Amerikanske urfolk]]
-[[no:Indianere]]
-[[nv:Bitsįʼ yishtłizhii]]
-[[pdc:Insching]]
-[[pl:Indianie]]
-[[pnb:لال ہندی]]
-[[pt:Povos ameríndios]]
-[[ro:Amerindieni]]
-[[ru:Индейцы]]
-[[simple:Native American]]
-[[sk:Indiáni]]
-[[sl:Ameriški staroselci]]
-[[so:Maraykanka assalkoodii]]
-[[sr:Američki starosedeoci]]
-[[stq:Indioaner]]
-[[sv:Indianer]]
-[[szl:Indjanery]]
-[[ta:அமெரிக்க முதற்குடிமக்கள்]]
-[[th:ชนพื้นเมืองในทวีปอเมริกา]]
-[[tr:Amerikan yerlileri]]
-[[uk:Індіанці]]
-[[ur:سرخ ہندی]]
-[[vi:Người da đỏ]]
-[[zh:美洲原住民]]